Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”
Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondu ilə “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının birgə layihəsində bu gün qədim türklərin heyvan simvollarından danışacağıq.
Qədim türk toplumlarının dünyagörüşü və sosial təşkili onların təbiətə, canlılara və xüsusilə də heyvanlara münasibətində öz əksini tapmışdır. Bu münasibətin ən sistemli və simvolik ifadə formalarından biri onqon anlayışında təcəssüm olunmuşdur. Onqon qədim türklərdə hər bir tayfanın mənşəyi ilə əlaqələndirilən müqəddəs ruh-heyvan idi və həmin tayfanın qoruyucusu hesab olunurdu. Bu inanışa görə, tayfanın əcdadları bir heyvanın ruhundan törəmiş və bu ruh tayfa üzvlərinə həm mənəvi, həm də fiziki qüvvə bəxş etmişdir. Beləliklə, onqon sistemi yalnız dini-sakral deyil, həm də sosial-identik funksiyalar daşıyırdı və tayfa kollektivliyinin əsas simvolik sütunlarından biri kimi fəaliyyət göstərirdi.
Onqon simvolları içərisində ən geniş yayılmışı qurd (börü) olmuşdur. Qurd qədim türk mifologiyasında əcdad obrazı ilə birləşərək həm mənşə miflərinin, həm də dövlətçilik ideologiyasının əsas elementinə çevrilmişdi. Göytürk mənşə əfsanəsində türklərin qırğına uğradıqdan sonra bir dişi qurd tərəfindən xilas edilib onun nəslindən çoxalmaları motivi bu simvolizmin təməlini təşkil edir. Qurd onqonu döyüşkənlik, çeviklik, itaətsizlik və həmrəylik rəmzi sayılırdı və türk tayfalarının döyüş bayraqlarında, damğalarında, hətta qəbir daşlarında belə təsvir olunurdu. Qurdla yanaşı, qartal da mühüm onqonlardan biri idi. Qartal göy ünsürü ilə bağlanır, ucalıq, hakimiyyət, nəzarət və ilahi iradə simvolu kimi qəbul edilirdi. Şamanlar qartal ruhunun köməyi ilə göy qatlarına yüksəlib tanrılarla təmas qura bildiklərinə inanırdılar. Bu, qartalın həm dini, həm də siyasi hakimiyyətlə assosiasiya edilməsinə səbəb olmuşdur.
Bəzi türk tayfalarının onqonu maral olmuşdur. Maralın sakit və zərif təbiəti, eyni zamanda güclü yön tapma qabiliyyəti onu məhsuldarlıq, bərəkət və yolgöstəricilik rəmzinə çevirmişdi. Maral həm də qadın başlanğıcının simvolu kimi ana kultu ilə əlaqələndirilmişdir. At isə həm nəqliyyat, həm döyüş, həm də sosial status baxımından qədim türk mədəniyyətində mərkəzi yer tuturdu və bu səbəbdən bir çox tayfa üçün at onqonu qəhrəmanlıq, çeviklik və yüksək mənşə göstəricisi sayılırdı. Bununla yanaşı, ayı güc və dözümün, öküz zəhmət və bolluğun, tülkü isə hiyləgərliyin və ağıllılığın simvolu kimi onqon sistemində yer almışdır.
Onqonlar yalnız mifoloji inancların elementi deyil, həm də siyasi və sosial sistemin legitimləşdirici mexanizmi idi. Tayfaların damğalarında, bayraqlarında və döyüş nişanlarında onqon təsvirlərinin yer alması bu simvolların tayfa kimliyinin vizual göstəricisinə çevrildiyini göstərir. Onqon tayfanın birliyi və müqəddəs mənşəyi haqqında ideyanı möhkəmləndirərək tayfa üzvlərinə mənəvi güc verirdi. Hakim nəsillər və hökmdarlar öz mənşələrini onqon ruhu ilə bağlayaraq, ilahi seçilmişlik və legitimlik iddiasını əsaslandırırdılar. Bu baxımdan onqon sistemi qədim türk dövlətçiliyinin ideoloji dayaqlarından biri olmuşdur.
İslamın qəbulundan sonra belə onqon sistemi tamamilə yoxa çıxmamış, yeni dini təsəvvürlərlə sintez olunmuş formada yaşamağa davam etmişdir. Xalq dastanlarında, nağıl və əfsanələrdə qəhrəmanların heyvan donuna girməsi, heyvan ruhlarının onlara yol göstərməsi və ya qoruması motivləri bu qədim inancın izlərini qoruyub saxlamışdır. Bu fakt göstərir ki, onqon anlayışı təkcə dini ritualların deyil, həm də kollektiv yaddaşın, mədəni kimliyin və simvolik ünsiyyətin bir parçası olmuşdur. Heyvan simvolları vasitəsilə qədim türklər həm təbiətlə harmonik münasibət qurur, həm də sosial nizamın mənşəyini kosmik və ilahi düzənlə əlaqələndirirdilər.
Beləliklə, qədim türk onqon sistemində heyvan simvolları yalnız təsəvvüri və mifoloji obrazlar deyil, həm də tayfa strukturunun, sosial dəyərlərin və ideoloji sistemin əsas elementləri kimi çıxış edirdi. Onlar tayfa kimliyinin qorunmasında, kollektiv mənəviyyatın formalaşmasında və dövlətçilik ideyasının legitimləşdirilməsində mühüm rol oynamışdır. Bu baxımdan onqon sistemi qədim türk sivilizasiyasının həm dini, həm siyasi, həm də mədəni təməl sütunlarından biri kimi dəyərləndirilə bilər.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(25.09.2025)
