Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”
Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondunun “Ədəbiyyat və incəsənət” portalı ilə birgə layihəsində bugünkü mövzumuz Türk mifologiyasında ay və ulduz kultudur.
Türk mifologiyasında kosmik cisimlər - ay, ulduz və günəş, yalnız təbii obyektlər kimi deyil, həm də dini və mədəni simvollar kimi qəbul olunmuşdur. Onlar türklərin dünyagörüşündə həyatın nizamı, zamanın ölçülməsi və ilahi qüvvələrlə əlaqə vasitəsi kimi çıxış etmişdir. Ay və ulduz kultu türk xalqlarının həm gündəlik həyatına, həm də dövlətçilik və ritual sistemlərinə təsir etmişdir. Bu kultun izləri Orxon-Yenisey yazıları, dastanlar, arxeoloji tapıntılar və etnoqrafik materiallarda müşahidə olunur.
Ay türklər üçün həm gecənin işığı, həm də zamanın dövriyyəsini göstərən kosmik simvol idi. Ayın fazaları kənd təsərrüfatı və köçərilik təqvimində mühüm rol oynayırdı. Ayın “doğuluşu” və “batışı” insan həyatının ritmi, bərəkət və məhsuldarlıq ilə əlaqələndirilirdi.
Türk mifologiyasında ay çox vaxt qadın enerjisi ilə assosiasiya olunurdu. Ayın dövri ritmi doğum, menstruasiya və təbiət dövranı ilə bağlı olaraq qadın həyatının simvolik göstəricisi hesab edilirdi. Bu baxımdan ay kultu həm ekofeminizm aspektində, həm də sosial-mədəni funksiyada mühüm rol oynayırdı.
Ayın fazalarına görə müəyyən mərasimlər keçirilir, bəzi rituallar gecə yarısı ay işığında təşkil olunurdu. Xalq inanclarına görə, ay işığında edilən dua və mərasimlər daha təsirli sayılırdı. Ay həm qoruyucu, həm də bərəkət gətirən qüvvə kimi qəbul olunurdu.
Ulduzlar türk mifologiyasında naviqasiya, gələcək haqqında xəbər və ilahi iradənin göstəricisi kimi çıxış edirdi. Göydəki ən parlaq ulduzlar və ulduz qrupları (Orion, Böyük Ayı və s.) qəbilələr üçün qoruyucu və rəhbər işarələr hesab olunurdu.
Orta əsr türk dövlətlərində ulduzların yerləşimi və onların hərəkəti xaqanların qərar verməsində və ordu hərəkətlərinin planlaşdırılmasında nəzərə alınırdı. Orxon kitabələrində bəzi hadisələr ulduzların mövqeyi ilə əlaqələndirilmişdir ki, bu, ulduz kultunun siyasi və ritual funksiyasını göstərir.
Türk dastanlarında ulduzlar tez-tez qəhrəmanların qoruyucu qüvvəsi və gələcək barədə işarə kimi təqdim olunur. “Kitabi-Dədə Qorqud” və Oğuz Kağan dastanlarında ulduz motivləri qəhrəmanların taleyinə işarə edən simvollar kimi istifadə olunur.
Ay və ulduz kultu yalnız dini və mifoloji baxımdan deyil, həm də sosial-mədəni həyatın formalaşmasında mühüm rol oynayırdı. Onların işığında keçirilən mərasimlər, bayramlar və gecə oyunları cəmiyyətin birləşməsinə xidmət edirdi. Kosmik simvollar həm qoruyucu, həm də bərəkət verici element kimi qəbul olunurdu.
Türk mifologiyasında ay və ulduz kultu qədim türklərin dünyagörüşünün, dövlətçilik və mədəni həyatının ayrılmaz hissəsi olmuşdur. Ay qadın enerjisi, zamanın dövriyyəsi və bərəkət ilə bağlıdırsa, ulduzlar qoruyucu, istiqamət göstərən və gələcəyi xəbər verən simvollardır. Bu kult həm mifoloji, həm də sosial-mədəni sistemin formalaşmasına xidmət etmiş, türk xalqlarının kosmik anlayışını və ritual həyatını zənginləşdirmişdir.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(18.09.2025)
