Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”
Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondunun “Ədəbiyyat və incəsənət” portal ilə birgə layihəsində bu gün mövzumuz hərbiyyədir, sizlərə Hun imperiyasında hərbi-sosial strukturun təşkili barədə danışacağıq.
Hun imperiyası (e.ə. III əsr – e.ə. I əsr) türk və ümumtürk dövlətçilik ənənələrinin formalaşmasında mühüm mərhələ olmuşdur. Avrasiyanın geniş ərazilərinə hökmranlıq edən hunlar yalnız hərbi gücləri ilə deyil, həm də xüsusi sosial və siyasi təşkilatlanma formaları ilə seçilmişlər. Hunların hərbi-sosial strukturu dövlətin mövcudluğunun əsas dayağı olmuş və sonrakı türk dövlətlərinin – Göytürk, Uyğur, Səlcuq və Osmanlı imperiyalarının idarəçilik ənənələrinin formalaşmasına təsir göstərmişdir.
Hun imperiyası hərbi təşkilat üzərində qurulmuşdu. Dövlətin başında Şanyu (Tanhu) adlanan ali hökmdar dururdu. Onun ətrafında hərbi sərkərdələr və nəsil başçıları toplaşırdı. Hərbi idarəçilik sistemi dövlət strukturu ilə eyniləşmişdi, yəni hökumət orqanları faktiki olaraq ordu rəhbərliyindən ibarət idi. Bu, hunların “dövlət = ordu” prinsipinə əsaslandığını göstərir.
Hun ordusu onluq sistemi əsasında təşkil olunmuşdu: 10-luq, 100-lük, 1000-lik və 10 000-lik (tümen) bölmələri mövcud idi. Bu sistem nizam-intizamı, idarəetməni və sürətli hərbi qərar qəbulunu asanlaşdırırdı. Daha sonra Göytürklər, monqollar və digər köçəri imperiyalar da bu modeli mənimsəmişlər.
Hun cəmiyyətində sosial quruluş hərbi vəzifələrlə sıx bağlı idi. Əyanlar və zadəgan təbəqə yüksək hərbi rütbələrə sahib olur, sadə köçərilər isə döyüşçü kimi iştirak edirdi. Qəhrəmanlıq göstərənlər sürətlə yüksələrək sosial status qazana bilirdilər. Beləliklə, hərbi xidmət həm sosial lift, həm də ictimai nizam mexanizmi rolunu oynayırdı.
Hun imperiyası çoxsaylı türk və qeyri-türk tayfalarının ittifaqı əsasında mövcud idi. Mərkəzi hakimiyyətə tabe olan tayfalar müəyyən vergi ödəyir və orduya qoşun göndərirdilər. Bu vassallıq sistemi imperiyanın geniş ərazilərdə idarə edilməsini təmin edirdi. Hərbi itaət siyasi itaətin də təməli idi.
Hunlarda dövlətçilik ideologiyası güc və nizam üzərində qurulmuşdu. Şanyu göylə bağlı müqəddəs hakimiyyət sahibi sayılır, tayfaların birliyi isə dövlətin möhkəmliyi üçün zəruri hesab edilirdi. Dövlətin dağılması çox vaxt hərbi intizamın zəifləməsi və tayfaların mərkəzi hakimiyyətə itaətsizliyi ilə bağlı olurdu.
Hun imperiyasının hərbi-sosial strukturu dövlətin mövcudluğunun əsas şərti idi. Onluq sistemi, hərbi iyerarxiya, tayfa ittifaqları və Şanyu hakimiyyətinə əsaslanan quruluş hunları uzun müddət Avrasiyanın aparıcı gücü etmişdi. Bu model sonrakı türk dövlətlərinə miras qalmış və türk dövlətçilik ənənəsinin formalaşmasında mühüm rol oynamışdır. Hunların təcrübəsi göstərir ki, dövlətin sabitliyi üçün yalnız güclü ordu deyil, həm də sosial nizam və ideoloji birlik vacibdir.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(01.09.2025)
