Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”
Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondu ilə “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının birgə layihəsində bu gün elm və təhsil mövzusunda söhbət edəcəyik. Səlcuqlu dövlətində elm və təhsil siyasəti necə olub?
XI–XIII əsrlərdə yaşamış Səlcuq imperiyası türk-islam mədəniyyətinin inkişafında mühüm rol oynamış dövlətlərdən biri idi. Siyasi hakimiyyətlə yanaşı, Səlcuqlar elm, mədəniyyət və təhsil sahəsinə xüsusi diqqət yetirmişlər. Bu siyasət həm dövlətin ideoloji dayaqlarını möhkəmləndirmiş, həm də İslam sivilizasiyasının inkişafına mühüm töhfələr vermişdir. Səlcuqların elm və təhsil siyasəti yalnız dini biliklərin deyil, həm də dünyəvi elmlərin inkişafına geniş imkan yaratmışdır.
Səlcuq hökmdarları alimləri himayə edir, elm adamlarını saraylarına dəvət edirdilər. Xüsusilə Böyük Səlcuqlar dövründə elm sahiblərinə maddi yardım göstərilir, onların əsərləri qorunur və yayılırdı. Bu siyasət nəticəsində Bağdad, Nişapur, İsfahan kimi şəhərlər elm və mədəniyyət mərkəzinə çevrilmişdi.
Səlcuq vəziri Nizamülmülkün təşəbbüsü ilə XI əsrdə “Nizamiyyə” mədrəsələri yaradıldı. Bu mədrəsələr dövrün ali təhsil müəssisəsi hesab olunurdu. Mədrəsələrdə dini biliklərlə yanaşı, fəlsəfə, riyaziyyat, məntiq və hüquq kimi fənlər də tədris edilirdi. Bu, Səlcuqların təhsil siyasətinin sistemli və dövlət nəzarətində olmasının bariz nümunəsidir.
Səlcuqlar elm siyasətində dini və dünyəvi bilikləri bir-birindən ayırmamış, onları paralel şəkildə inkişaf etdirmişlər. Məsələn, mədrəsələrdə Quran, hədis və fiqh ilə yanaşı, astronomiya, tibb və riyaziyyat da öyrədilirdi. Bu yanaşma, bir tərəfdən dini ideologiyanı gücləndirir, digər tərəfdən isə dövlətin hərbi və iqtisadi gücünü artırırdı.
Elm və təhsil yalnız mədəni inkişaf vasitəsi deyil, həm də siyasi hakimiyyəti möhkəmləndirmək üçün ideoloji vasitə idi. Mədrəsələr vasitəsilə dövlətə sadiq alimlər yetişdirilir, İslam dünyasında vahid dini-siyasi baxış formalaşdırılırdı. Bu, həm də Səlcuqların Abbasilərlə münasibətlərində siyasi güc qazanmasına yardım edirdi.
Səlcuq dövründə çoxsaylı alimlər fəaliyyət göstərmişdir. Məsələn, məşhur filosof və hüquqşünas İmam Qəzali Nizamiyyə mədrəsələrinin ən görkəmli müəllimlərindən idi. Eləcə də, Ömər Xəyyam riyaziyyat, astronomiya və fəlsəfə sahəsində mühüm əsərlər yazmışdır. Bu, Səlcuqların elm siyasətinin nəticəsində alimlərin fəaliyyətinə geniş meydan verildiyini göstərir.
Səlcuqlarda elm və təhsil siyasəti dövlətin ideoloji, siyasi və mədəni həyatının ayrılmaz hissəsi olmuşdur. Nizamiyyə mədrəsələrinin yaradılması ilə elm və təhsil dövlət nəzarətinə alınmış, dini və dünyəvi elmlərin inkişafına şərait yaradılmışdır. Səlcuqların elm siyasəti nəticəsində İslam dünyasında yeni mədəni yüksəliş mərhələsi başlamış, alimlər yetişmiş və sonrakı dövrlərdə İslam sivilizasiyasının inkişafına zəmin hazırlanmışdır.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(28.08.2025)
\
