Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”
Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondu ilə “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının birgə layihəsində düşünürük ki, bugünkü mövzumuz da marağınıza səbəb olacaqdır: Göytürk kitabələrində Türklərin dövlətçilik prinsipi.
Göytürk kitabələri (Orxon-Yenisey yazılı abidələri) VII–VIII əsrlərdə Orta Asiyada türklərin siyasi, mədəni və ideoloji dünyagörüşünü əks etdirən ən mühüm tarixi mənbələrdən biridir. Bu kitabələr yalnız dil və ədəbiyyat nümunəsi deyil, həm də türklərin dövlətçilik prinsiplərini, idarəçilik ideologiyasını və milli kimlik anlayışını gələcək nəsillərə ötürən siyasi manifestdir. Orxon yazılı abidələri – Bilgə Kağan, Kül Tigin və Tonyukuk kitabələri türk dövlətçiliyinin əsas ideyalarını, xalq və hökmdar münasibətlərini, həmçinin millətin birliyini qorumağın zəruriliyini açıq şəkildə ortaya qoyur.
Kitabələrdə vurğulanan əsas prinsiplərdən biri xalqla xaqanın birliyi ideyasıdır. Bilgə Kağan öz nitqində dəfələrlə bildirir ki, dövlətin gücü xalqın itaətindən, xalqın rifahı isə xaqanın ədalətli idarəçiliyindən asılıdır. “Türk milləti üçün gecə yatmadım, gündüz oturmadım” ifadəsi hökmdarın xalq qarşısında məsuliyyətini əks etdirir. Bu, dövlətçilikdə qarşılıqlı öhdəlik prinsipinin qədim türk ideologiyasında mövcudluğunu göstərir.
Kitabələrdə türklərin azadlıq anlayışı dövlətin təməl prinsipi kimi təqdim olunur. Çin əsarəti dövrü “Türk milləti ölməsin deyə” ifadəsi ilə yad edilir və türklərin əsarət altında yaşaya bilməyəcəyi aydın göstərilir. Müstəqillik dövlətin mövcudluğunun şərti, əsarət isə millətin məhv yoludur. Bu ideya türklərdə dövlətin yalnız siyasi qurum deyil, milli varlığın təminatçısı olduğunu göstərir.
Göytürk dövlətçiliyində ədalət əsas prinsiplərdən biri kimi qeyd edilir. “İl tutmaq” ifadəsi dövlət qurmaq, qanun yaratmaq mənasında işlədilir. Bu, idarəçiliyin yalnız güc deyil, həm də qanun və qayda üzərində qurulmalı olduğunu göstərir. Dövlətin əsas məqsədi xalqı nizam, ədalət və rifah içində saxlamaqdır.
Kitabələrdə ordu dövlətin dayağı kimi təqdim olunur. Kül Tiginin qəhrəmanlığı xüsusi vurğulanır və türklərin düşmənlərə qarşı mübarizədə igidliyi dövlətin varlığının təminatı kimi göstərilir. Hərbi güc yalnız müdafiə məqsədi daşımır, həm də milli birliyi qorumağın vasitəsidir.
Kitabələrin ən mühüm xüsusiyyətlərindən biri onların gələcək nəsillərə ünvanlanmasıdır. Yazılarda tez-tez “Ey türk milləti, eşit!” müraciəti ilə millətə xitab olunur. Burada məqsəd yalnız keçmişi yadda saxlamaq deyil, həm də gələcək nəsilləri dövlətə sədaqət və milli birliyə çağırmaqdır. Bu, dövlətçilik prinsipinin ideoloji və mədəni əsasını təşkil edir.
Göytürk kitabələri türk dövlətçilik düşüncəsinin bünövrəsini təşkil edən prinsipləri – xalqla hökmdarın birliyini, azadlıq və müstəqilliyi, ədalətli idarəçiliyi, ordunun rolunu və tarixi yaddaşı sistemləşdirərək gələcək nəsillərə çatdırmışdır. Bu prinsiplər sonrakı türk dövlətlərində də davam etdirilmiş və Osmanlıdan müasir dövrə qədər türk dövlətçilik ideologiyasının təməlini təşkil etmişdir. Kitabələr yalnız tarixi mənbə deyil, həm də türklərin dövlətçilik fəlsəfəsini ifadə edən siyasi və mədəni manifestdir.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(26.08.2025)
