Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondu ilə “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının birgə layihəsində tarixin ağ ləkələrinə də aydınlıq gətirmək əsas məramdır. Sovet dövründə Orta Asiya türkləri milli kimlik uğrunda mübarizə aparmışlar, amma bu mübarizəni sovet tarixçiləri kiçiltmiş, quldur basqını şəklində təqdim etmişdir. İndi isə hər şey başqa yondə görünür.

XX əsrin əvvəlləri Orta Asiya türkləri üçün siyasi, sosial və mədəni baxımdan dərin dəyişikliklərlə yadda qaldı. Sovet İttifaqının qurulması ilə bu bölgədə yaşayan türk xalqları yeni bir rejimin tələbləri ilə qarşı-qarşıya qaldılar. Bu yeni sistem özündə milli kimliyi, dini və mədəni xüsusiyyətləri məhdudlaşdıran totalitar idarəetmə forması idi. Bu yazıda Sovet dövründə Orta Asiya türklərinin milli kimliklərini qorumaq və inkişaf etdirmək üçün apardıqları mübarizə ideoloji, mədəni, dini və siyasi aspektlərdən araşdırılır.

 Sovetlər Birliyi qurulduqdan sonra mərkəzi rəhbərlik milli azlıqları vahid sovet kimliyi çərçivəsində birləşdirməyi qarşısına məqsəd qoydu. Bu məqsədlə:

·         "İnternasionalizm" ideyası ön plana çəkildi.

·         “Proletar mədəniyyəti” adı altında milli dillər və adət-ənənələr ikinci plana keçirildi.

·         “Koreni̇zatsiya” siyasəti (yerli kadrlardan istifadə) zahirən müsbət görünsə də, əslində ruslaşdırmanı asanlaşdırmaq üçün bir vasitə idi.

Orta Asiyada bu siyasət özünü xüsusilə türklər arasında dilin sıxışdırılması, dini təqiblər və milli tarixə qarşı təhriflər şəklində göstərdi.

1930-cu illərdə başlanan Stalin repressiyaları Orta Asiya türkləri üçün fəlakətli nəticələr verdi. Öz xalqının milli ruhunu dirçəltməyə çalışan türk aydınları “pantürkist”, “panislamist” damğası ilə repressiyalara məruz qaldılar.

Nümunələr:

·         Buxara və Xivə xanlıqlarının süqutundan sonra milli müstəqillik tərəfdarı olan aydınlar kütləvi şəkildə həbs və edam olundu.

·         Məhəmməd Şərif Sofizadə, Fitrat, Abdulla Qadırı, Abdülhamid Sulaymon Çolpan kimi yazıçılar və ziyalılar qurban getdilər.

·         Üsuli-Cədid (Cədidçilik) hərəkatı üzvləri – milli maarif və mədəni dirçəlişə çalışan ziyalılar Sovet təbliğatında "geridə qalmış dinçilər" kimi təqdim edilərək zərərsizləşdirildi.

 Orta Asiya türklərinin kimliyində İslam əsas rol oynayırdı. Sovet ideologiyası isə dini “opium” adlandıraraq onunla mübarizə aparırdı:

·         Məscidlər bağlandı, din adamları repressiyaya məruz qaldı.

·         Dini məktəblər və mədərsələr ləğv olundu.

·         Ramazan, Qurban bayramları gizli şəkildə qeyd olunmağa başladı.

 Bu isə əhalidə kimlik və inancın gizli şəkildə yaşadılması formasında müqavimət doğurdu. Dini ənənələr ailə daxilində qorundu və bu, milli dirənişin gizli dayağına çevrildi.

 Sovetlər türklərin ortaq ünsiyyət vasitəsi olan dili zəiflətmək üçün ardıcıl addımlar atdılar:

·         1920-ci illərdə latın qrafikalı əlifba, 1940-cı illərdə isə kiril qrafikalı əlifba tətbiq olundu.

·         Hər bir türk xalqı üçün fərqli yazı sistemləri yaradıldı – bu, pantürkizmin qarşısını almaq məqsədi daşıyırdı.

·         Ədəbiyyat və mətbuat sovet ideologiyası ilə yazılmalı, "sosialist realizmi" prinsiplərinə uyğun olmalı idi.

 Bu siyasət türk xalqlarının ortaq yaddaşını və dil birliyini zəiflətdi.

 Bütün təqiblərə baxmayaraq, Orta Asiya türkləri mədəniyyət vasitəsilə kimliklərini qorumağa çalışdılar:

·         Folklor, eposlarvəxalq mahnıları milli dəyərlərin yaşadılmasında mühüm rol oynadı.

·         Sovet nəzarəti altında fəaliyyət göstərən teatrlar və ansambllar vasitəsilə milli motivlər qorunmağa çalışıldı.

·         Rəqs, geyim, toy mərasimləri və adət-ənənələr gizli şəkildə yaşadıldı və nəsildən-nəslə ötürüldü.

 1991-ci ildə Sovet İttifaqının dağılması ilə Orta Asiya türkləri milli dövlətlərini qurmaq fürsəti əldə etdilər:

·         Özbəkistan, Qazaxıstan, Qırğızıstan, Türkmənistan, Tacikistanda yaşayan türklər öz dillərini və mədəniyyətlərini rəsmi şəkildə bərpa etməyə başladılar.

·         Repressiya qurbanı olan ziyalıların adı bərpa edildi, əsərləri yenidən nəşr olundu.

·         Müstəqil dövlətçilik ideologiyası kimlik məsələsini mərkəzə aldı.

 Sovet dövründə Orta Asiya türkləri milli kimliklərini itirmək təhlükəsi ilə qarşı-qarşıya qalmışdılar. Lakin xalqın içindən gələn müqavimət ruhu, dini-mədəni irs və milli aydınların fədakarlığı bu kimliyi qorumağa imkan verdi. Bu mübarizə həm siyasi, həm mədəni, həm də simvolik səviyyədə baş verdi və türklərin milli yaddaşında dərin iz buraxdı. Bugünkü Orta Asiya dövlətlərinin milli kimlik və müstəqillik dəyərlərinin təməlində məhz bu mübarizə dayanır.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(09.07.2025)