Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondu ilə “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının birgə layihəsində mövzumuz 100 illiyi yaxınlaşan Birinci Türkoloji Qurultaydır.

1926-cı ildə Bakıda keçirilən Birinci Türkoloji Qurultay, türkdilli xalqlar arasında elmi və mədəni əməkdaşlığı inkişaf etdirmək məqsədi daşısa da, tədbirin keçirildiyi zamanın siyasi mənzərəsi — Sovet ideologiyasının yüksəlişi — Qurultaya xüsusi çalarlar əlavə etmişdir. Qurultay yalnız elmi dialoq platforması deyil, həm də SSRİ-nin çoxmillətli imperiya siyasətinin bir hissəsi kimi qiymətləndirilə bilər. Bu yazıda Qurultayın Sovet kontekstində ideoloji mahiyyəti, siyasi maraqlar və onların elmi müstəviyə təsiri təhlil edilir.

 1920-ci illər Sovet İttifaqı üçün həm siyasi konsolidasiya, həm də ideoloji formalaşma dövrü idi. Yeni qurulan Sovet respublikalarında xalqların “milliyyətlər üzrə mədəni inkişafı” siyasəti yürüdülürdü. Türkoloji Qurultayın təşkili bu siyasətin bir hissəsi idi: məqsəd, türkdilli xalqlara özlərini ifadə etməyə imkan verirmiş kimi görünməklə, əslində onların elmi fəaliyyətlərini mərkəzdən yönləndirmək və nəzarətdə saxlamaq idi.

Qurultayın keçirilməsi üçün Bakı şəhərinin seçilməsi də təsadüfi deyildi — həm strateji coğrafi mövqeyi, həm də zəngin ziyalı potensialı olan bir mərkəz idi.

 Qurultayda çıxış edən alimlər, əsasən, türkologiyanın aktual problemlərinə toxunsalar da, çıxışların ümumi ruhunda ideoloji məqamlara riayət aydın sezilirdi. Məsələn:

• Latın əlifbasına keçid təklifi, bir tərəfdən, modernləşmə kimi təqdim edilsə də, əslində ərəb əlifbası ilə islam irsindən uzaqlaşma vasitəsi idi.
• Qurultay çərçivəsində ümumtürk birliyi anlayışı məhdudlaşdırılır, onun yerinə “sosialist millətlər ailəsi” ideyası vurğulanırdı.
• “Milli özünüdərk” ifadəsi çox ehtiyatla istifadə olunurdu, daha çox “sosialist mədəniyyətinin inkişafı” termini işlədilirdi.

Bütün bu məqamlar göstərir ki, Qurultayda ifadə olunan elmi fikirlər müəyyən ideoloji filtrlərdən keçərək təqdim olunurdu.

 Qurultaydan sonra Sovet rejiminin sərtləşməsi ilə bir çox tanınmış türkolog alimləri repressiyalara məruz qaldılar:

• Zəki Vəlidi Toğan Sovet ideologiyasını qəbul etmədiyinə görə ölkəni tərk etdi və sonradan Türkiyədə fəaliyyət göstərdi.
• Hüseyn Cavid, Musa Cəlil, Əhməd Cəfəroğlu kimi ziyalılar Sovet dövlətçiliyinə təhdid hesab edildikləri üçün həbs olundu və bəziləri güllələndi.
• Bəzi alimlər isə məcburi şəkildə Sovet ideologiyasını dəstəkləyən yazılar yazmağa, “xalq düşmənləri”nə qarşı ifadə verməyə vadar olundular.

Bu faktlar göstərir ki, Qurultay azad elmi fəaliyyət üçün platforma olmaq əvəzinə, siyasi manipulyasiyaların bir vasitəsinə çevrilmişdi.

 1926-cı il Bakı Türkoloji Qurultayı, öz zamanında elmi baxımdan əlamətdar bir hadisə olsa da, Sovet ideoloji çərçivəsi daxilində formalaşdırılmış və siyasi məqsədlərlə yönləndirilmiş bir tədbir idi. Qurultayda səslənən fikir və təşəbbüslər bir tərəfdən türkologiyanın inkişafına yol açsa da, digər tərəfdən rejimin mədəni idarəçilik siyasətinin alətinə çevrildi. Bu yazıda da göstərildiyi kimi, Qurultay həm ümumtürk mədəni düşüncəsinin təntənəsi, həm də onun sərhədlərinin cızıldığı bir məqamdır.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(01.07.2025)