Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondunun “Ədəbiyyat və incəsənət” portalı ilə birgə layihəsində bu gün də maraqlı mövzuya toxunacağıq: türklər üçün canavar (bozqurd) anlamı nədir?

Türk mifologiyası, minillər boyu türk toplumlarının kollektiv yaddaşında formalaşmış və özündə mədəni, siyasi və dini dəyərləri ehtiva edən zəngin bir irsdir. Bu mifoloji sistemdə canavar, xüsusilə bozqurd, sadəcə bir heyvan deyil, ilahi mənşə, yolgöstərən ruh, qəhrəmanlıq və milli birlik simvoludur. Bozqurd həm miflərdə, həm dastanlarda, həm də tarixi hadisələrin simvolik yozumlarında mərkəzi yer tutur. Bu araşdırmada bozqurdun türklər üçün daşıdığı dərin mənalar sistematik şəkildə təhlil edilir.

1. Bozqurdun mənşə əfsanəsi – Türklərin əcdadı kimi

Qədim Çin salnamələrində (XIII əsr, Bei shi və Zhou Shu) türklərin mənşəyini izah edən məşhur Aşina əfsanəsi yer alır:

“Bir türk boyunun bütün üzvləri qırılır, yalnız bir oğlan sağ qalır. Dişi bir bozqurd onu dağa aparıb sağaldır və onunla birlikdə yaşayır. Bu birliyin nəticəsində on oğul dünyaya gəlir və onların soyundan türk boyları yaranır.”

Bu əfsanə bozqurdu soy saxlayan ana, qurtuluş və başlanğıc rəmzi kimi təqdim edir.

 Orxon yazılarında (VIII əsr) bozqurd birbaşa qeyd olunmasa da, “gök tengri”, “yer-sub” anlayışları ilə birgə xalqın göydən, ilahi mənşədən gəldiyi ideyası mövcuddur:

“Türük bodun, özüm qop qara bodun erti. Üze kök Tengri, asra yağız yer kılındukda, ikin ara kişi oglı kılınmış.”
(Türk xalqı, mən özüm qara xalq idim. Yuxarıda Göy Tanrı, aşağıda torpaq yaradıldıqda, onların arasında insan oğlu yaradılmış.)

Bu fraqmentdə insanın və xalqın ilahi sistemin bir parçası olduğu vurğulanır. Bozqurd da bu sistemdə ilahi təbiətə malik bir yolgöstərən obrazdır.

2. Ergenekon dastanı: Azadlıq və yenidən doğuluş

Türklər düşmənlər tərəfindən təqib edilir, dağlarla əhatələnmiş Ergenekon vadisinə sığınırlar. Burada dörd yüz il yaşayırlar. Nəhayət, dağları əridərək çıxmaq istəyirlər, lakin yol tapa bilmirlər. Bu zaman göydən enmiş bir bozqurd ortaya çıxır və onlara çıxış yolunu göstərir.

“Ol boz kurt boldı yul körsätgüçi, xalq añlap bardı arqasınca.”
(O bozqurd yolgöstərən oldu, xalq onun arxasınca getdi.)

Bu mif türklərin yenidən doğuluşunu, azadlıq mübarizəsini və bozqurdun müqəddəs peyğəmbərvari rolunu simvollaşdırır.

3. Oğuznamə və Oğuz Kağan dastanında canavar

“Oğuz Kağan dastanı”nda Oğuzun bir çox yürüş və zəfərlərində göy bir qurd Oğuz Kağana bələdçilik edir. Bu qurd Tanrı tərəfindən göndərilən ruhani bir varlıqdır:

“Gökdən bir mavi kurt geldi, yürüyin, ben önden gideyim dedi.”

Bu obraz ilahi rəhbərlik, haqq yoluna yönəlmə və dövlət quruculuğu kimi dəyərlərlə birləşir.

4. Dədə Qorqud Kitabında canavar

Dədə Qorqud dastanlarında "canavar" obrazı düşmən, vəhşi, təhlükə kimi də göstərilir. Lakin bu “canavar” obrazı bozqurddan fərqlidir və daha çox real heyvani qorxuya işarə edir:

“Oğuz elinə bir qaplan çıxdı, canavar oldu, mal qırar, can alar.”

Bu baxımdan Dədə Qorqudda bozqurd yox, “canavar” konkret vəhşi heyvan mənasındadır. Lakin bu da göstərir ki, türklər arasında "canavar" – düşmən, "bozqurd" – dost, müqəddəs" qarşılaşdırması olmuşdur.

5. Simvolik anlamlar: Bozqurdun çoxqatlı simvolikası

6. Müasir dövrdə bozqurd simvolunun davamı

• Bozqurd bu gün bir çox türk dövlətlərində milli kimlik simvolu kimi yaşamaqdadır.
• Azərbaycan və Türkiyədə bu simvol həm ədəbiyyatda, həm ideologiyada, həm də hərbi rəmzlərdə öz yerini qoruyur.
• Müasir türkçülük və turançılıq ideologiyaları bozqurdu birlik və gücün əbədi rəmzi kimi qəbul edir.

 Bozqurd – türklərin soy yaddaşını daşıyan, ilahi mənşəyə işarə edən, azadlıq və mübarizə ruhunu yaşadan müqəddəs bir simvoldur. Qədim türk dastanlarından müasir ideoloji düşüncəyə qədər bozqurd türkün kimliyində öz yerini qoruyub saxlamışdır. Bu simvol türkün öz keçmişi ilə bu günü arasında qurduğu mifik körpü, həm də gələcəyə ümidlə baxdığı ideoloji güzgüdür.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(19.06.2025)