Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Türk Mədəniyyəti və İrsi Fndunun “Ədəbiyyat  və incəsənət” portalı ilə birgə layihəsində mövzumuz yenə də türk mifologiyasıdır. Bu dəfə quşlardan danışacağıq.

Türk mifologiyasında heyvan obrazları təbiət hadisələrinin, kosmik güclərin və metafizik enerjilərin rəmzi olaraq çıxış edir. Bu heyvanlar arasında quşlar, xüsusilə qartal, hüma və bayquş, xüsusi yer tutur. Onlar təkcə təbiət varlıqları deyil, həm də göyün dili, ilahi ruhun simvolu, bəzən isə qorxunun və ölümün xəbərçisi kimi çıxış edirlər. Bu araşdırma adı çəkilən üç quşun türk mifoloji dünyasında necə mənalandığını, hansı kontekstlərdə ortaya çıxdığını və xalq yaddaşında necə yaşadığını ortaya qoyur.

1. Qartal – Güc, səma və Tanrı ilə əlaqə

1.1. Qartalın simvolikası

Qartal qədim türklərdə göy ünsürünün rəmzi kimi çıxış edir. O, Tanrının elçisi, Tanrıya yaxınlıq, qoruyucu ruh və dövlətin gücü kimi qəbul olunurdu.

1.2. Mifoloji və dastanlardakı rolu

Orxon-Yenisey yazılarında qartal birbaşa qeyd olunmasa da, Göy Tanrıya işarə edən metaforik təsvirdə onun simvolikası hiss olunur. Qədim türklərin şaman ayinlərində qartal şamanın göyə qalxmasını təmin edən müqəddəs quş hesab olunurdu.

“Uçmaqka barğan kişi qartal qılığına girər.”
(Ölən adam qartal şəklində Uçmaq (Cənnət) aləminə uçar.)

1.3. Tamğa və bayraq üzərində qartal

Göytürk və Səlcuq dövründə qartal ikibaşlı və ya təkbaşlı formada dövlət rəmzi kimi istifadə olunurdu. Qartal başı “hakimiyyətin göylərdən verildiyi” inancını daşıyır.

2. Hüma quşu – Səadət, bəxt və ilahi seçilmişlik

2.1. Hüma quşunun mənşəyi və təsviri

Hüma quşu daha çox Orta Asiya, İran və Anadolu folklorlarında formalaşmış, lakin türklər arasında da dərin məna qazanmış mifoloji quşdur. Onun adı türk və fars ədəbiyyatında tez-tez rast gəlinir. Hüma quşu heç zaman yerə qonmaz, daima göydə uçar və başının üstündən keçdiyi insana bəxt, hökmdarlıq, xüsusi qismət bəxş edər.

“Hüma quşunun kölgəsi düşənin taleyi açılar, padişah olar.”

2.2. Hümanın sufizmdə və şamanizm təsirlərində rolu

Sufi ədəbiyyatında hüma Allahın inayətini simvolizə edən quş kimi qavranılır. Şamanik sistemdə isə uçucu ruhlar arasında bəxt və ruhi bələdçilik simvoludur.

2.3. Ədəbiyyatda və dastanlarda Hüma

Oğuznamədə birbaşa olmasa da, bəzi nəslin seçilməsi, göydən gələn ilahi bələdçilik məfhumları Hüma quşunun ideyasına uyğun gəlir. Molla Pənah Vaqif və Füzuli kimi klassiklərin də şeirlərində Hüma obrazı idarəetmə haqqının ilahi qaynağını simvollaşdırır.

3. Bayquş – Sirr, qorxu və qoruyucu ruh

3.1. Bayquşun ikili simvolikası

Bayquş türk mifologiyasında ziddiyyətli mənalar daşıyır: bir tərəfdən ölüm, qəbir, sirr ilə bağlıdır, digər tərəfdən isə müdriklik, gözəgörünməz təhlükədən qorunma ilə əlaqələndirilir. Bayquşun gecə uçması onun görünməyən aləmlə əlaqəsi olduğuna işarə sayılmışdır.

3.2. Türk inanclarında bayquş

Qədim türk inancına görə, bayquşun səsi bəzən ölümün habercisi, bəzən isə şamanın himayəçisi sayılırdı. Şamanların geyimlərində bayquş lələkləri istifadə olunardı.

“Bayquş qanadı – ölü ilə diri arasında keçid qapısıdır.”

3.3. Xalq ədəbiyyatında və atalar sözlərində

• “Bayquş oxuyan ev viran olar.” – mənfi semantika
• Lakin eyni zamanda bayquş bəzən qoruyucu ruh kimi qəbul olunurdu və türbə yaxınlarında ruhların qoruyucusu sayılırdı.

Türk mifoloji dünyasında quşlar sadəcə canlı varlıqlar deyil, kosmik güclərin, qədim inancların və kollektiv simvolların daşıyıcılarıdır. Qartal – göy, güc və dövlətin rəmzi; Hüma – səadət, liderlik və ilahi bəxşişin simvolu; Bayquş isə – qorxu və qoruma arasında dəyişən bir metafizik obraz kimi çıxış edir. Bu quşlar vasitəsilə türklər həm özlərini Tanrıya yaxınlaşdırmış, həm də bu dünya ilə o dünya arasında bir mifik körpü yaratmışlar.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(18.06.2025)