Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”
Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondu ilə “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının birgə layihəsində türk dünyasının qürur və iftixar rəmzi sayılan “Divanü lüğət-it Türk” barədə danışacağıq.
Mahmud Kaşğarinin XI əsrdə ərsəyə gətirdiyi “Divanü lüğət- it Türk” əsəri türk dilinin ilk sistemli lüğəti olmaqla yanaşı, eyni zamanda türk xalqlarının mədəni, sosial və etnoqrafik həyatını əks etdirən qiymətli mənbədir. Bu əsər sadəcə leksik vahidlərin izahı ilə kifayətlənməyib, onların hansı türk boylarına məxsus olduğunu, hansı bölgələrdə istifadə edildiyini, müəyyən sözlərin fonunda həyat tərzi, inanc sistemi, adət-ənənələr, qida mədəniyyəti və sosial münasibətləri də geniş şəkildə təqdim edir.
Araşdırmamızda əsas məqsəd “Divanü lüğət- it Türk” əsəri əsasında türk xalqlarının dil və etnoqrafik xüsusiyyətlərini ortaya çıxarmaq, dövrün ictimai-mədəni mənzərəsini bu əsərin dili vasitəsilə şərh etməkdir.
1. Mahmud Kaşğari və əsərin məqsədi
Mahmud Kaşğari “Divanü lüğət- it Türk” əsərini Bağdadda ərəb dilində qələmə almış və bu əsəri əsasən Abbasi sarayında türklərə qarşı formalaşmış yanlış təsəvvürləri aradan qaldırmaq məqsədilə hazırlamışdır. O, türk dilini ərəb dilinə bərabər səviyyədə təqdim etməyə çalışmış, türklərin zəngin dil və mədəni irsə malik olduqlarını sübuta yetirmişdir.
2. Türk dillərinin təsnifatı və dialekt fərqləri
Əsərdə oğuz, qıpçaq, qarluq, çiğil, yağma, uyğur, peçenək kimi müxtəlif türk boylarına aid sözlər verilir. Mahmud Kaşğari bəzi sözlərin hansı tayfada necə tələffüz edildiyini, sinonim və dialektal fərqlərini qeyd edir. Bu fakt əsərin sadəcə bir lüğət deyil, ilk dialektoloji mənbə olduğunu göstərir. Məsələn:
- “Sub” (su) – bəzi bölgələrdə “suv”
- “Yaylaq” – bəzi bölgələrdə “yazlıq”
Bu fərqlər türklər arasında regional dil fərqlərinin artıq formalaşdığını göstərir.
3. Etnoqrafik məlumatlar
Mahmud Kaşğarinin təqdim etdiyi sözlər yalnız leksik mənada deyil, onların izahı zamanı verilən şərhlər, atalar sözləri və şeirlər etnoqrafik baxımdan da çox dəyərlidir. Aşağıda bu məlumatların əsas sahələr üzrə təsnifatını təqdim edirik:
a) Geyim və məişət
- “Ton” – xəz kürk
- “Yağlıq” – baş örtüyü
- “Çatma” – kəmər
Bu sözlər türklərin iqlim şəraitinə uyğun geyim tərzlərini və gündəlik məişət avadanlıqlarını göstərir.
b) Qida və içki
- “Et” – ət
- “Yağ” – yağ
- “Qımız” – at südündən hazırlanan içki
Bu sözlər köçəri həyat tərzində ət və süd məhsullarının əsas qida olduğunu göstərir.
c) Silah və hərbi terminlər
- “Kılınç” – qılınc
- “Yay” – ox atan silah
- “Nezek” – mizraq
Bu terminlər türklərin döyüşkən və hərbi təşkilatlanmış toplum olduqlarını göstərir.
d) Sosial quruluş
- “Beg” – tayfa başçısı
- “İl” – dövlət
- “Qan” – ali rəhbər
Bu anlayışlar türk tayfa sistemində mövcud olan sosial iyerarxiyanı və dövlət quruculuğunu əks etdirir.
e) Dini və inanc sistemi
- “Tengri” – Tanrı
- “Qut” – ilahi bəxşiş, müqəddəs güc
- “Yalavaç” – peyğəmbər
Bu sözlər göstərir ki, türklər hələ İslamdan öncə təbiətə bağlı inanclar sisteminə (tengrizm və şamanizm) malik olublar.
4. Folklor və mədəniyyət
Əsərdə yüzlərlə atalar sözü və şeirlər də təqdim olunur ki, bunlar da xalq hikmətini, həyat tərzini və dünyagörüşünü əks etdirir. Məsələn:
- “Yigidi ata tərbiyə edər.” – Sosial tərbiyənin ailə və ata rolunu vurğulayan atalar sözüdür.
Bu nümunələr türk xalqlarının şifahi mədəniyyətinə dair dəyərli məlumatlar təqdim edir.
Mahmud Kaşğarinin “Divanü lüğət- it Türk” əsəri yalnız türk dillərinin ilk sistemli lüğəti deyil, həm də geniş miqyaslı etnoqrafik qaynaqdır. Əsərdə verilmiş sözlər və onların izahları vasitəsilə XI əsr türk toplumlarının dil, mədəniyyət, adət-ənənə, dini inanclar və sosial həyatları barədə ətraflı məlumat əldə etmək mümkündür. Bu baxımdan əsər həm dilçilik, həm də antropologiya və etnologiya sahələri üçün əvəzolunmaz bir mənbədir.
Araşdırmanın nəticəsi olaraq demək olar ki, “Divanü lüğət- it Türk” əsəri türk xalqlarının mədəni kimliyini, dil zənginliyini və ictimai-mədəni həyatını öyrənmək üçün əsaslı və çoxşaxəli bir qaynaq kimi dəyərləndirilməlidir.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(04.06.2025)
