Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”
Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondu ilə “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının birgə layihəsində növbəti görüşümüzdə Mövzumuz yenidən ürk dilləridir, onlarda terminoloji birlik və elmi-texniki dilin inkişafıdır.
Qloballaşma dövründə elmi və texniki biliklərin sürətli artımı ilə birlikdə bu biliklərin dəqiq və universal şəkildə ifadə olunması məsələsi aktuallaşır. Türk dillərində terminoloji birlik və elmi-texniki dilin inkişafı bu baxımdan mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Türk xalqları arasında dil birliyi tarixi və etnik bağlarla möhkəmlənsə də, müasir dövrdə elmi və texniki sahədəki ünsiyyətin daha səmərəli təşkili üçün ortaq terminoloji sistemin qurulması zərurətə çevrilmişdir.
Türk dillərində terminoloji parçalanma və səbəbləri:
Türk dillərinin hər biri öz tarixi inkişaf yolu keçmiş, müxtəlif siyasi və mədəni təsirlərə məruz qalmışdır. Bu səbəbdən müxtəlif türkdilli dövlətlərdə terminoloji sahədə fərqliliklər yaranmışdır. Məsələn, Sovet dövründə Orta Asiya respublikalarında rus dilindən alınma terminlər geniş yayılmış, Türkiyədə isə qərb mənşəli (xüsusən fransız və ingilis) terminlərin adaptasiyası üstünlük təşkil etmişdir. Azərbaycanda isə həm rus, həm də türk təsiri paralel şəkildə müşahidə olunmuşdur.
Ortaq terminoloji bazanın yaradılması təşəbbüsləri:
Son onilliklərdə türkdilli dövlətlər arasında ortaq terminoloji siyasətin qurulması istiqamətində bir sıra təşəbbüslər irəli sürülmüşdür. Türk Dil Qurumu (TDK), Beynəlxalq Türk Akademiyası, TÜRKSOY kimi qurumlar bu sahədə mühüm layihələr həyata keçirmişlər. Ortaq terminoloji lüğətlərin hazırlanması, konfranslar və elmi müzakirələr vasitəsilə termin birliyinə nail olmaq üçün addımlar atılmışdır.
Əsas çağırışlar:
- Terminoloji sahədə milli lüğətçilik meyillərinin üstün olması;
- Texnoloji yeniliklərin çox sürətli olması və onların dərhal terminoloji bazaya inteqrasiyasında çətinliklər;
- Türkdilli ölkələrdə vahid elmi terminologiya üzrə hüquqi və institusional mexanizmlərin kifayət qədər işləməməsi;
- Gənc nəslin texniki terminləri ingilis və ya rus dilli mənbələrdən öyrənməsi və yerli terminlərə marağın azalması.
Elmi-texniki dilin inkişafında təhsil və texnologiyanın rolu:
Türkdilli ölkələrdə elmi-texniki dilin inkişafı üçün ilk növbədə milli təhsil sistemlərində texniki fənlərin tədrisi ana dildə həyata keçirilməlidir. Universitetlərdə, tədqiqat institutlarında və elmi nəşrlərdə ana dilində elmi əsərlərin yazılması və dəstəklənməsi, tərcümə fəaliyyəti və lüğətçilik sahəsində layihələr bu baxımdan əhəmiyyətlidir. Eyni zamanda, rəqəmsal texnologiyaların tətbiqi ilə ortaq terminoloji platformalar – onlayn lüğətlər, korpus bazaları və süni intellekt alətləri yaradılmalıdır.
Əməkdaşlıq imkanları və tövsiyələr:
- Ortak terminoloji bank yaradılmalı və bu bankda yeni elmi-texniki terminlərin uyğun formaları türkdilli ölkələr üzrə uyğunlaşdırılmalıdır;
- Terminoloji konfranslar mütəmadi keçirilməli, orada alim və mütəxəssislər arasında fikir mübadiləsi təmin olunmalıdır;
- Türkdilli ölkələrdə vahid texniki tərcümə standartları hazırlanmalı və bu standartlar çərçivəsində elektron nəşrlər, dərsliklər hazırlanmalıdır;
- Süni intellektə əsaslanan avtomatik tərcümə və termin analizi sistemləri ortaq bazada inkişaf etdirilməlidir.
Türk dillərində terminoloji birlik və elmi-texniki dilin inkişafı yalnız elmi kommunikasiya üçün deyil, həm də mədəni və dil inteqrasiyası üçün mühüm şərtdir. Türkdilli dövlətlərin bu sahədə daha sistemli və koordinasiyalı şəkildə hərəkət etməsi, gələcəkdə texnoloji və elmi müstəqilliyin təminatı baxımından strateji əhəmiyyət daşıyır.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(21.05.2025)
