Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”
Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondunun “Ədəbiyyat və incəsənət” portal ilə birgə layihəsində bu dəfə sizə Türk Dövlətləri Təşkilatı barədə danışacağıq.
Türk Dövlətləri Təşkilatı (TDT), ortaq dil, tarix, mədəniyyət və mənəvi bağlara malik türk dövlətlərinin siyasi, iqtisadi və mədəni inteqrasiyasını gücləndirməyə yönəlmiş regional bir əməkdaşlıq qurumudur. 2009-cu ildə Naxçıvan müqaviləsi ilə təsis edilmiş bu təşkilat, Azərbaycan, Türkiyə, Qazaxıstan və Qırğızıstanın təşəbbüsü ilə yaranmış və zamanla daha geniş regional güc mərkəzinə çevrilməyə başlamışdır. Hazırda təşkilatın üzvləri arasında bu dörd dövlətdən başqa Özbəkistan və 2022-ci ildən etibarən müşahidəçi statusunda olan Türkmənistan və Şimali Kipr Türk Cümhuriyyəti də yer alır.
Bu yazıda Türk Dövlətləri Təşkilatının yaranması, fəaliyyət istiqamətləri və onun regional və qlobal siyasətdə gələcək perspektivləri araşdırılır.
1. Təşkilatın yaranması və məqsədləri
Türk Dövlətləri Təşkilatının əsası, 1990-cı illərdən başlayaraq türk dilli dövlətlərin bir araya gəlməsinə dair atılan addımlarla qoyulmuşdur. Sovet İttifaqının dağılmasından sonra Mərkəzi Asiyada müstəqillik qazanan türk respublikaları ilə Türkiyə arasında əməkdaşlıq ehtiyacı daha qabarıq şəkildə ortaya çıxmışdır. Bu kontekstdə, 2009-cu ildə imzalanan Naxçıvan Müqaviləsi ilə Türk Şurası (sonradan Türk Dövlətləri Təşkilatı adlandırıldı) formalaşdırıldı.
Əsas məqsədlər:
- Türk dövlətləri arasında siyasi dialoqun gücləndirilməsi;
- İqtisadi və ticari əməkdaşlığın inkişaf etdirilməsi;
- Ortaq mədəniyyətin qorunması və təbliği;
- Nəqliyyat, enerji və informasiya texnologiyaları sahələrində əməkdaşlığın artırılması;
- Təhlükəsizlik və regional sabitliyin təmin olunması.
2. Əsas fəaliyyət istiqamətləri
2.1. Siyasi və diplomatik əlaqələr. TDT çərçivəsində dövlət başçılarının sammitləri mütəmadi keçirilir. Bu görüşlərdə üzv ölkələr regional və qlobal çağırışlara birgə cavab verməyə çalışır, beynəlxalq təşkilatlar qarşısında ortaq mövqe nümayiş etdirirlər. Xüsusilə Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsi zamanı təşkilatın siyasi dəstək bəyanatları mühüm əhəmiyyət kəsb etdi.
2.2. İqtisadi əməkdaşlıq və ortaq infrastruktur layihələri. TDT üzvləri arasında iqtisadi inteqrasiya üçün gömrük rejimlərinin uyğunlaşdırılması, sərbəst ticarət zonalarının yaradılması və nəqliyyat dəhlizlərinin qurulması prioritet sahələrdəndir. Orta Dəhliz (Transxəzər Beynəlxalq Nəqliyyat Marşrutu) bu istiqamətdə əsas təşəbbüslərdən biridir. Bu dəhliz Çin və Avropanı türk ölkələri vasitəsilə birləşdirərək qlobal ticarətdə türk dövlətlərinin rolunu artırır.
2.3. Təhsil və mədəniyyət.Türk Akademiyası, Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondu kimi qurumlar, ortaq türk mədəniyyətinin təbliği, türk dillərinin öyrənilməsi və mədəniyyətlərarası mübadilənin gücləndirilməsi üçün fəaliyyət göstərirlər. Qazaxıstanın Türküstan şəhərinin türk dünyasının mədəni mərkəzi elan olunması bu sahədə atılan simvolik addımlardandır.
3. Gələcək perspektivlər və çağırışlar
3.1. Geosiyasi rolu artır. Qlobal güc mərkəzlərinin Asiya istiqamətinə yönəldiyi bir zamanda, TDT üzv ölkələrinin strateji yerləşməsi və enerji resursları, təşkilatı daha da əhəmiyyətli edir. Xüsusilə Çin və Avropa arasında enerji və ticarət yolları baxımından TDT ölkələrinin tranzit potensialı gələcəkdə təşkilatın siyasi çəkisini də artıracaq.
3.2. İqtisadi inteqrasiyanın dərinləşməsi. Üzv dövlətlərin iqtisadi potensiallarının birləşdirilməsi və vahid bazar modelinin tətbiqi TDT-ni iqtisadi blok səviyyəsinə qaldıra bilər. Bunun üçün texnoloji əməkdaşlıq, rəqəmsal platformaların yaradılması və ortaq enerji bazarının təşkili önəmli addımlar olacaq.
3.3. Təhlükəsizlik və müdafiə əməkdaşlığı.Regionda artan geosiyasi risklər fonunda TDT-nin müdafiə sahəsində əməkdaşlığı gücləndirməsi ehtiyacdır. Bu, kiber təhlükəsizlik, terrorizmə qarşı mübarizə, sərhəd təhlükəsizliyi kimi məsələlərdə birgə addımların atılmasını tələb edir.
3.4. Türkmənistan və digər müşahidəçilərlə əməkdaşlığın dərinləşməsi.Türkmənistanın tam hüquqlu üzv olması, təşkilatın coğrafi tamlığını daha da gücləndirəcək. Eyni zamanda Şimali Kipr Türk Cümhuriyyətinin müşahidəçi statusu, türk dünyasının siyasi xəritəsində yeni mərhələnin başlandığını göstərir.
Nəticə.Türk Dövlətləri Təşkilatı, XXI əsrin ikinci yarısında türkdilli dövlətlər üçün inteqrasiya platformasına çevrilmək potensialına malikdir. Qlobal dəyişikliklər fonunda regional əməkdaşlıq və ortaq dəyərlərin qorunması məqsədilə bu təşkilat həm iqtisadi, həm də siyasi baxımdan böyük önəm daşıyır. Təşkilatın gələcəyi, üzv dövlətlərin iradəsi və qarşılıqlı əməkdaşlığa sadiqliyindən asılı olaraq daha geniş regional və beynəlxalq rol oynaya bilər.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(12.05.2025)
