Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”
Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondu ilə “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının birgə layihəsində ötən gün floradan danışmışdıq, bu günsə mövzumuz fauna olacaq. Türk toplumlarında heyvanlarla ünsiyyətin semiotikası barədə danışacağıq.
Türk mədəniyyətində heyvanlar təkcə təbiətin bir hissəsi kimi deyil, həm də insanla ruhani, mənəvi və simvolik əlaqə quran varlıqlar kimi qəbul olunmuşdur. Türk mifologiyası, dastanları, şaman inancı və xalq nağıllarında heyvanlar tez-tez peyğəmbər, xəbərçi, bələdçi və ya qoruyucu rolunda çıxış edirlər. Bu heyvanlarla olan əlaqə yalnız bioloji və gündəlik təmaslara deyil, eyni zamanda semiotik, yəni simvollarla ifadə olunan bir ünsiyyət formasına əsaslanır.
1. Şamanizm və heyvan ruhları:
Qədim türk toplumlarında şaman (kam) ritual və ayinlər zamanı tez-tez heyvanlarla əlaqə qurduğunu iddia edərdi. Şamanın köməkçi ruhu adətən heyvan formasında təsvir olunurdu: boz qurd, boz at, qarğa, maral, ayı, qartal və s.
- Boz qurd – bələdçi və qoruyucu ruh (Bozqurd əfsanəsi)
- Qartal – göylərə çıxış və ilahi əlaqə simvolu
- Maral– müqəddəs dişi ruh, məhsuldarlıq
Bu heyvanlar vasitəsilə şaman ruhlar aləminə keçər və insanlarla Tanrı arasında vasitəçi olardı.
2. Mifologiyada və dastanlarda heyvanların semiotik rolu:
2.1. Bozqurd və dövlətçilik:
Bozqurd türk mifologiyasında yalnız heyvan deyil, həm də millətin başlanğıcını və yolunu göstərən müqəddəs simvoldur. Əfsanəyə görə, Göytürk soyunun başlanğıcı bir boz qurdun qoruduğu uşaqdan yaranır. Buradakı semiotik funksiya:
- Qurtuluş→ Türk soyunun sağ qalması
- Bələdçilik→ Yol göstərmə, rəhbərlik
- Güc və azadlıq → Qurdun vəhşi və sərbəst təbiəti
2.2. Alp Er Tonqa və at:
At türk dastanlarında qəhrəmanın ayrılmaz dostudur. At yalnız nəqliyyat vasitəsi deyil, həm də qəhrəmanın gücünün, ruhunun davamı və döyüşdə tərəfdaşıdır. Semiotik baxımdan:
- Sürət və çeviklik- zamanı aşmaq, maneələri dəf etmək və qəhrəmanın missiyasını həyata keçirmək
- Ruhani bağlantı – at ruh aləmi ilə əlaqə yaradır
- Qəhrəmanın statusu – gözəl at, igid sahibi simvoludur
3. Heyvanların dilində mesajlar və xəbərçilik:
Türk xalq inanclarında qarğa və bayquş pis və ya qeyri-adi xəbərlərin daşıyıcısı sayılır. Bu heyvanların qışqırtısı yaxınlaşan hadisələrdən xəbər verirdi. Misal:
- Qarğanın evin damında qarıldaması → ölüm xəbərçisi
- Bayquşun gecə qışqırması → sirli xəbər
Bu heyvanların səsləri semantik siqnal kimi dəyərləndirilirdi.
4. Heyvan nəğmələri və semioloji anlam:
Əkinçiliklə məşğul olan türk toplumlarında heyvanların səsləri təbiət ritmini bildirirdi:
- Dəvənin naləsi → uzun yol, hicran
- Öküzün buğurtusu → bolluq, məhsuldarlıq
Bu səslər həm musiqidə, həm də xalq ədəbiyyatında təbiətin dili kimi təqdim olunmuşdur.
5. Heyvan obrazlarının dil və ədəbiyyatda simvolik istifadəsi:
Türk toplumlarında heyvan obrazları geniş yayılmış məcaz sistemini yaratmışdır:
- “İti itə bağlamaq” – qorxunc gücləri birləşdirmək
- “Aslan yatan yerindən bəlli olar” – güclü insan iz buraxar
- “Tülkü kimi hiyləgər” – simvolik zəkalı, qaranlıq niyyətli
Bu deyimlər heyvanlar üzərindən insan xarakterinə semiotik qiymət verir.
6. Müasir dövrdə simvolun davamı:
Bugünkü türk xalqlarında da heyvan simvolları yaşamaqdadır:
- Qazaxlar: Qartal başlı papaq – igidlik simvolu
- Türkmənlər: Qoçbaşı damğası – güc və tayfa şərəfi
- Anadolu türkləri: Bozqurd emblemi – türkçülük ideologiyası
Nəticə.
Türk mədəniyyətində heyvanlarla ünsiyyət təkcə fiziki yox, həm də semiotik, yəni simvolik əlaqədir. Bu əlaqə mifologiyada, şaman ayinlərində, dastanlarda, xalq ədəbiyyatında və gündəlik dildə müxtəlif formalarda təzahür edir. Heyvanların səsi, görünüşü, davranışı insanla Tanrı, ruhlar və təbiət arasındakı əlaqənin bir növ “dilidir”.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(08.05.2025)
