Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”
Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondu ilə “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının birgə layihəsində bu gün sizlərə türk xalqlarında bitki adlarının semantik və mifoloji təhlilini təqdim edəcəyik. Kifayət qədər maraqlı mövzudur.
Təbiət və onun ayrılmaz parçası olan bitkilər qədim türk xalqlarının gündəlik həyatında, inanclarında, mədəniyyətində və dilində özünəməxsus yer tutmuşdur. Bitkilər yalnız qida və şəfa mənbəyi kimi deyil, həm də simvolik və mifoloji anlam daşıyaraq türk dünyasında zəngin semantik qatlara malik olmuşdur. Bu yazıda bitki adlarının semantik və mifoloji təhlili aparılacaq, türk mədəniyyətində onların yeri və funksiyası müxtəlif tarixi və folklor nümunələri əsasında işıqlandırılacaqdır.
Bitki adlarının dil və düşüncə sistemində yeri
Qədim türk dillərində bitkilərlə bağlı sözlər yalnız sadə adlar deyil, çox vaxt onların funksiyasına, görünüşünə və simvolik mənasına bağlı olaraq formalaşmışdır. Məsələn, “ardıç” sözü həm konkret bir bitki adını bildirir, həm də qoruyucu, müqəddəs ağac anlamı daşıyır. Ardıc ağacı türk xalq inancında pis ruhları qovmaq üçün istifadə edilən tütsü mənbəyi olmuşdur. Xüsusilə Altay və Sibir türkləri arasında “ardıç tütsüləməsi” xəstənin gözəgörünməz pisliklərdən təmizlənməsi üçün əsas rituallardan biri hesab edilirdi.
Eynilə, “yovşan” bitkisi qədim türk toplumlarında həm dərman, həm də simvolik qoruyucu vasitə kimi tanınırdı. Orta Asiya türkləri bu bitkini evin girişinə asaraq “şeytanın girməməsi” üçün qoruyucu saymışdılar. Dil baxımından da bu adın içində “yov” – “dəf etmək, uzaqlaşdırmaq” kökü qoruyucu semantik fon yaradır.
Bitkilərin mifoloji varlıq kimi qavranması:
Türk mifologiyasında bəzi bitkilər müqəddəs varlıqlar kimi qəbul olunmuşdur. Qədim türk dastanlarında ağaclar vasitəsilə yaradılış və nəsil məsələləri izah olunur. Məşhur "Oğuz Kağan" dastanında Oğuzun analığı bir işıq içindən doğulur, bu işıq isə dağ və ağac simvolikası ilə əlaqələndirilir. Bu, ağacın (və bütövlükdə bitki dünyasının) yaradıcı güc daşıması ilə bağlı inancın təzahürüdür.
Yakut türklərinin miflərində isə “Ürüng Ayıx Toyon” adlı Tanrı ağacların kökü ilə yerə, budaqları ilə göyə bağlıdır. Bu isə ağacların yalnız bitki deyil, həm də kosmosla əlaqə vasitəsi olaraq qəbul edildiyini göstərir. “Dünya ağacı” anlayışı da türk mifologiyasında geniş yayılmışdır – bu ağacın gövdəsi aləmləri birləşdirən ox funksiyası daşıyırdı.
Ritual və ictimai həyatda bitkilər:
Bitkilər toy, yas və digər ayinlərdə də fəal rol oynamışdır. Məsələn, bəzi bölgələrdə gəlin evindən çıxarkən başına qovaq yarpaqları səpilirdi ki, bu da qovaq ağacının “bərəkət və təmizlik” simvoluna çevrildiyini göstərir. Digər tərəfdən, yas mərasimlərində istifadə olunan müəyyən otlar və güllər həm duyğusal, həm də simvolik mesaj daşıyırdı – məsələn, Səlcuq türklərində “xarı bülbül” gülü şəhidlərə ithaf olunmuşdu.
Bəzi bitkilərin isə konkret cəmiyyət təbəqələrinə xas istifadəsi var idi. Məsələn, dağlıq bölgələrdə yaşayan köçəri türklər arasında dərman otları ilə məşğul olan şifəçilər (baxşılar) bitkiləri “canlı varlıq” kimi tanıyır və onlarla “ünsiyyətə” girirdilər. Bu da onların təkcə biologiya deyil, həm də ruhani baxımdan qavranmasına səbəb olurdu.
1. Altay və Sibir Türklərində:
Altay və Şərqi Sibir türkləri üçün ardıç ağacı müqəddəs sayılmış, onun tüstüsünün şeytanları və xəstəlikləri qovduğuna inanılmışdır. Xüsusilə "ardıç tütsüləməsi" ritualı bu bölgədə xalq təbabətinin mərkəzində dayanırdı. Şaman (kam) ayinlərində ardıcın yanması ilə çıxan tüstü "göy tanrıya qapı açan vasitə" sayılırdı.
Əlavə olaraq, şam ağacı (çam) uzunömürlülüyün və sabitliyin simvolu olmuşdur. Qışda yaşıl qalan bu ağac həm fiziki, həm də ruhani möhkəmliyi ifadə edirdi. Çam ağacı ətrafında edilən dualar “diri qalmaq”, “çətinlikləri aşmaq” niyyəti ilə edilirdi.
2. Anadolu Türklərində:
Anadolu türkləri arasında xarı bülbül gülü şəhidliyin simvoluna çevrilmişdir. Bu çiçək, xüsusilə Qarabağ bölgəsində, şəhidlərin məzarına əkilir və onun üstündə bülbülün ağlaması ilə bağlı əfsanələr yaranmışdır. Bu, bitkinin həm estetik, həm də milli-mənəvi bir dəyər daşıdığını göstərir.
Dəfnə yarpağı həm mətbəxdə, həm də xalq təbabətində geniş istifadə olunsa da, onun qoruyucu gücə sahib olduğuna dair inanc da yayılmışdır. Dəfnə, bəzi Anadolu nağıllarında cadugərlərə qarşı qoruyucu vasitə kimi təqdim olunur.
Reyhan (fesleğen) isə “təmizlik”, “paklıq” və “bərəkət” simvoludur. Toy mərasimlərində gəlinlərin üzərinə səpilən reyhan yarpaqları ailənin xoşbəxt və sağlam qalması üçün rəmz halına gətirilmişdir.
3. Orta Asiya Türklərində:
Orta Asiya çöllərində yaşayan türklər üçün yovşan (artemisia) müqəddəs bitkilərdən biri idi. Köç zamanı çadırların ətrafına yovşan basdırılardı ki, bu da həm ətrinin bəd nəzəri uzaqlaşdırdığına, həm də ilan və həşəratları qovduğuna inamla bağlı idi. Mifoloji baxımdan isə yovşan “Yer Tanrıçasının nəfəsi” sayılırdı.
Qara zirə (nigella) isə qədimdən dərman bitkisi olmaqla yanaşı, qoruyucu funksiyaya da malik idi. Doğum sonrası qadınlara və körpələrə verilən “zirəli su” onların bədənini “soyuq enerjidən” təmizləmək məqsədi daşıyırdı. Bəzi bölgələrdə qara zirə qapının üstündə torbada asılaraq “bəd göz”dən qorunma üçün istifadə olunurdu.
4. Volqa və Qafqaz Türklərində:
Volqa boyu tatarlar və başqırdlar arasında qovaq ağacı "ata-ana ağacı" sayılmış və qəbiristanlıqlarda qovaq əkilməsi adəti geniş yayılmışdır. Bu, ağacın ruhlarla əlaqələndirilməsinə dair inancı əks etdirir. Qovaq, həm də müxtəlif türk dastanlarında “ilk insanın altına sığındığı ağac” kimi təqdim olunur.
İydə ağacı isə xüsusilə bayramlarda, Novruz ərəfəsində istifadə edilən simvolik bitkidir. Onun çiçəkləri sevgi, təmizlik və bərəkətin müjdəçisi sayılır. Qafqazda bəzi türk tayfaları iydənin çiçək açmasını “yazın gəlişi” və “bərəkətin başlanğıcı” kimi qarşılayırdılar.
Türk xalqlarında bitkilər yalnız flora elementləri kimi deyil, həm də dərin semantik və mifoloji qatlara sahib mədəni varlıqlar kimi qəbul olunmuşdur. Onlar dilimizdə obrazlı ifadələrə, dualara, simvollara çevrilərək xalqın düşüncə sistemini formalaşdırmış, ritual və sosial həyatın ayrılmaz parçası olmuşdur. Bu sahənin daha geniş araşdırılması, həm dilçilik, həm də etnoqrafiya baxımından türk dünyasının zəngin mənəvi irsini açmaq üçün mühüm addım olacaqdır.
Bu nümunələr göstərir ki, türk xalqları arasında bitkilər yalnız təbiət obyektləri deyil, həm də dərin mifoloji, dini və sosial mənalara malik simvollardır. Hər bölgədə fərqli bitkilər seçilsə də, onların qoruyucu, şəfalı və simvolik funksiyaları ümumi türk mədəni düşüncəsinin ortaq təməlini əks etdirir. Bu mövzu həm linqvistik, həm də etnoloji baxımdan tədqiqata açıq və zəngin sahədir.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(07.05.2025)
