Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”
İrəvan şəhərinin XVII–XX əsrlər boyunca urbanistik inkişafı və memarlıq irsi türk-müsəlman şəhər mədəniyyətinin Qafqaz regionundakı mühüm nümunələrindən biri kimi formalaşmış, lakin XIX əsrin sonu–XX əsrin böyük bir hissəsi ərzində siyasi və demoqrafik dəyişikliklər fonunda dərin transformasiyaya məruz qalmışdır.
XVII–XVIII əsrlərdə İrəvan şəhəri klassik Şərq şəhərsalma prinsiplərinə uyğun olaraq qala-mərkəzli urbanistik struktur üzərində qurulmuşdu. Şəhərin mərkəzində yerləşən İrəvan qalası həm siyasi-inzibati mərkəz, həm də müdafiə mexanizmi funksiyasını daşıyırdı. Qalanın ətrafında formalaşan məhəllələr əsasən türk-müsəlman əhalisinin kompakt yaşayış məkanları idi və bu məhəllələr su arxları, məhəllədaxili meydançalar, karvansaralar və kiçik ticarət dükanları ilə tipik Şərq urbanizmini təcəssüm etdirirdi. Məhəllələrin sosial təşkilatlanması dini-mədəni obyektlər – məscidlər, mədrəsələr, türbələr və ziyarətgahlar ətrafında formalaşırdı. XVII–XVIII əsrlərdə şəhərin memarlıq irsinin nüvəsini Sərdar sarayı, Göy məscid, Zal xan məscidi, Hacı Novruzəli bəy məscidi kimi monumental abidələr, həmçinin hamamlar, karvansaralar və bazar kompleksi təşkil edirdi.
XVIII əsrdə Sərdar sarayı və onun təsviri Qacar dövrü sənətlərində də öz yerini almış, şəhərin yüksək memarlıq zövqünə malik hökmdar sarayı kimi tanınmışdı. Göy məscid yalnız dini ibadət məkanı deyil, həm də maarifçilik, məhəllə idarəçiliyi və sosial inteqrasiya mərkəzi kimi fəaliyyət göstərirdi. Sənətkarlıq məhəllələri, misgərlik, dəriçilik, toxuculuq və ipəkçilik emalatxanaları şəhərin iqtisadi həyatını canlandırır, İrəvan bazarı isə region ticarət sisteminin əsas mərkəzlərindən sayılırdı.
XIX əsrin əvvəllərində Rusiya imperiyasının İrəvanı işğalı urbanistik inkişafda dönüş nöqtəsi yaratdı. Şəhərin tarixi türk-müsəlman məhəllələri dəyişməz şəkildə bir müddət qorunsa da, rus mülki və hərbi idarəçiliyinin daxil edilməsi ilə yeni inzibati binalar, hərbi kazarmalar və rus memarlıq üslubunda küçələr salınmağa başladı. Bu dövrdə şəhərin qədim memarlıq irsi hələ də dominant olsa da, demoqrafik tarazlığın dəyişməsi və XIX əsrin ortalarından sonra sürətlə artan erməni köçürmələri yeni məhəllələrin yaranmasına səbəb oldu. Bununla yanaşı, rus şəhərsalma prinsiplərinə uyğun olaraq bəzi küçələrin düzləndirilməsi, torpaq bölgüsünün yenidən aparılması və qala ətrafı zonaların tam nəzarətə götürülməsi nəticəsində şəhərin planı tədricən dəyişməyə başladı. Bununla belə, XIX əsrin ortalarında İrəvan hələ də öz strukturunda aydın şəkildə türk-müsəlman üstünlüklü mədəni-sosial məkan xarakterini qoruyurdu.
XX əsrin əvvəllərinə yaxınlaşdıqca şəhərin urbanistik mənzərəsində dönüş daha da gücləndi. 1920-ci ildə sovet hakimiyyətinin qurulması ilə İrəvanda sistemli şəkildə yeni sovet şəhərsalma siyasəti tətbiq edildi. Bu siyasət şəhərin türk-müsəlman memarlıq irsinin mühüm hissəsinin ya nəzərə alınmaması, ya da planlı şəkildə sıradan çıxarılması ilə müşayiət olundu. Sovet dövründə hazırlanmış baş planlar tarixi məhəllələrin bir çoxunun sökülməsini, onların yerində geniş prospektlər, dövlət binaları və yeni yaşayış massivləri salınmasını nəzərdə tuturdu. İrəvan qalası 1930-cu illərdə tamamilə dağıdıldı; Sərdar sarayı və onun memarlıq kompleksi, o cümlədən içərisindəki nadir divar rəsmləri və tarixi-coğrafi əhəmiyyətə malik binalar sökülərək yerində heç bir tarixi iz saxlanmadı. Şəhərdəki digər türk-müsəlman abidələrinin əksəriyyəti — məscidlər, mədrəsələr, türbələr, karvansaralar ya tam şəkildə məhv edildi, ya da funksiyası dəyişdirilərək başqa məqsədlərlə istifadə olundu.
Göy məscid sovet dövründə müəyyən müddət muzey, daha sonralar isə anbar kimi istifadə edildi və XX əsrin sonlarında bərpa olunana qədər orijinal dini-memarlıq funksiyasını itirmişdi. Şəhərin köhnə türk məhəllələri – Səadət, Təpəbəşi, Dəmirbulaq və digər kvartallar XX əsrin ortalarından başlayaraq mərhələli şəkildə sökülərək müasir sovet tipli binalarla əvəz olundu. Bu proses İrəvanın tarixi etnik-mədəni simasının dəyişdirilməsinə yönəlmiş məqsədyönlü urbanistik transformasiya idi.
XX əsrin sonlarına doğru İrəvan artıq özünün çoxəsrlik türk-müsəlman memarlıq strukturunu demək olar ki, tam itirmişdi. Tarixi məscidlərdən yalnız Göy məscid qismən qorunub saxlanılmış, digər abidələr isə ya tamamilə məhv edilmiş, ya da o qədər dəyişdirilmişdi ki, əvvəlki memarlıq funksiyalarını tanınmaz hala gətirmişdi. Beləliklə, XVII–XX əsrlər boyunca İrəvanın urbanistik inkişafı bir tərəfdən klassik Şərq şəhər mədəniyyətinin ən parlaq nümunələrindən biri kimi formalaşmış, digər tərəfdən isə müasir dövrdə siyasi, demoqrafik və ideoloji amillərin təsiri ilə əsaslı şəkildə dəyişdirilmiş və şəhərin tarixində dönüş yaradan urbanistik-transformasiya proseslərinə məruz qalmışdır.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(28.11.2025)
