Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”
Qərbi Azərbaycanın etnik tərkibində dəyişikliklərin tarixçəsi bölgənin qədim dövrlərdən başlayaraq müxtəlif siyasi, hərbi və demoqrafik proseslərin təsiri altında formalaşmış mürəkkəb inkişaf yolunu əks etdirir. Bu ərazilər, indiki Ermənistan dövlətinin yerləşdiyi torpaqlar qədim zamanlardan etibarən türk mənşəli tayfaların məskunlaşdığı, daha sonra isə Atabəylər, Qaraqoyunlu, Ağqoyunlu və Səfəvilər kimi Azərbaycan dövlətlərinin siyasi hakimiyyətində olmuş geniş bir coğrafiyanı əhatə edirdi.
Orta əsrlərdə Azərbaycan türklərinin bölgədə dayanıqlı demoqrafik üstünlüyü formalaşmış, kənd təsərrüfatı, ticarət, şəhər mədəniyyəti və hərbi-siyasi quruluş əsasən yerli türk-müsəlman əhalinin fəaliyyəti üzərində yaranmışdı. Bu dövrdə erməni əhalisi bölgənin müəyyən hissələrində mövcud olsa da, onların kütləvi şəkildə nəinki İrəvan, həm də Göyçə, Zəngəzur və digər Azərbaycan ərazilərində məskunlaşması yalnız sonrakı əsrlərdə baş vermişdir.
Etnik dəyişikliklərin kəskin şəkildə başlaması XIX əsrin əvvəllərinə təsadüf edir. 1826–1828 Rusiya-İran müharibəsindən sonra bağlanan Türkmənçay müqaviləsi ilə İrəvan xanlığı Rusiya imperiyasının tərkibinə qatıldı. Çar Rusiyası Cənubi Qafqaza nəzarəti gücləndirmək və bölgədə özünə siyasi dayaqlar yaratmaq üçün ermənilərin kütləvi şəkildə İran və Osmanlı torpaqlarından köçürülməsini planlı şəkildə təşkil etdi. 1828–1830-cu illərdə baş tutan bu köçürmələr nəticəsində bölgəyə on minlərlə erməni gətirildi və tarixi demoqrafik nisbət dəyişməyə başladı. Rəsmi Rusiya arxivlərinin məlumatları həmin illərdə İrəvan şəhəri və xanlıq ərazisində müsəlman əhalinin çoxluq təşkil etdiyini, lakin köçürülən erməni ailələrinin sayının sürətlə artdığını göstərir. Bu proses XIX əsrin sonuna qədər davam edərək, bölgənin etnik strukturunda fundamental dəyişikliklər yaratdı.
XIX əsrin sonlarında aparılan 1897-ci il Rusiya imperiyasının ilk ümumi siyahıyaalması artıq İrəvan quberniyasında iki əsas etnik qrupun, yəni azərbaycanlıların və ermənilərin demoqrafik baxımdan nisbətən yaxın mövqedə olduğunu göstərirdi. Müsəlman (azərbaycanlı) əhali əsasən kəndlərdə və geniş ərazi boyu yaşayırdı, erməni əhalisi isə həm kənd, həm şəhər mühitində getdikcə möhkəmlənirdi. İqtisadi fəaliyyət sahələrində də tədrici dəyişikliklər meydana gəlmiş, ticarət və sənətkarlıqda ermənilərin payı artmağa başlamışdı. Bu dövrdə 1905–1906-cı illərdə baş vermiş erməni-müsəlman qarşıdurmaları etnik gərginliyi dərinləşdirdi və bölgənin gələcək demoqrafik taleyinə təsir göstərdi.
Birinci Dünya Müharibəsi və Rusiya imperiyasının süqutu Qərbi Azərbaycanda etnik vəziyyəti daha da ağırlaşdırdı. 1918–1920-ci illərdə bölgədə siyasi hakimiyyət boşluğu, yeni dövlətlərin yaranması və müharibə şəraiti etnik toqquşmalar, qırğınlar və məcburi köçürmələr dalğası yaratdı. Bu illər ərzində azərbaycanlı kəndlərinin böyük hissəsi dağıdıldı, əhali ya qətl edildi, ya da köçməyə məcbur edildi. Ermənistan Respublikası qurulduqdan sonra bölgədə azərbaycanlıların demoqrafik çəkisi daha sürətlə azalmağa başladı və yeni etnik reallıq formalaşdı.
Sovet hakimiyyətinin qurulması ilə Qərbi Azərbaycan ərazisi Ermənistan SSR-ə daxil edildi. Formal olaraq millətlərarası bərabərlik və təhlükəsizlik siyasəti elan edilsə də, faktiki olaraq azərbaycanlıların sayı hər onillikdə azalmaqda davam edirdi. 1920–1930-cu illərdə aparılan sovet siyahıyaalması materialları azərbaycanlıların müəyyən sayda və nisbi sabitliklə mövcud olduğunu göstərsə də, siyasi qərarların, torpaq islahatlarının və inzibati dəyişikliklərin nəticəsində onların payı tədricən aşağı düşürdü.
Ən kütləvi və həlledici dəyişiklik 1948–1953-cü illərdə SSRİ rəhbərliyinin qərarı ilə həyata keçirilən deportasiyalar olmuşdur. Ermənistan SSR-dən Azərbaycana doğru on minlərlə azərbaycanlı ailəsi zorla köçürüldü. Bu deportasiyalar nəticəsində Qərbi Azərbaycanın kəndlərinin böyük hissəsi boşaldı, yüz illər boyu mövcud olmuş Azərbaycan etnik məkanı parçalandı və ermənilərin bölgədə demoqrafik üstünlüyü tam şəkildə təmin edildi. Deportasiya dalğaları yalnız fiziki yaşayış məkanının dəyişməsi ilə deyil, həm də mədəni, sosial və tarixi yaddaşın qırılması ilə nəticələndi.
Sovet dövrünün son mərhələsi və xüsusilə 1988–1991-ci illər Qərbi Azərbaycanın etnik tarixində sonuncu kütləvi dönüş nöqtəsi oldu. Qarabağ münaqişəsinin başlanması ilə Ermənistan ərazisində yaşayan azərbaycanlılar tam şəkildə qovuldu. Bir neçə il ərzində yüz minlərlə azərbaycanlı öz dədə-baba yurdlarından çıxarılaraq qaçqın vəziyyətinə düşdü. Beləliklə, Qərbi Azərbaycan əraziləri tarixində ilk dəfə olaraq azərbaycanlılardan tamamilə təmizləndi və bölgənin etnik tərkibi radikal şəkildə dəyişdi.
Bütün bu proseslər göstərir ki, Qərbi Azərbaycanın etnik tərkibi təbii demoqrafik inkişafın deyil, əsasən siyasi qərarların, savaşların, kütləvi zorakılıqların və dövlət siyasətlərinin nəticəsində dəyişmişdir. XVII–XIX əsrlər boyunca türk-müsəlman əhalinin üstünlük təşkil etdiyi bu coğrafiya XX əsrin sonuna gəldikdə tamamilə fərqli etnik mənzərəyə çevrilmişdir. Tarixi faktlar sübut edir ki, bölgənin demoqrafik dəyişiklikləri təkamül xarakterli deyil, məcburi miqrasiya, deportasiya, etnik təmizləmə və inzibati müdaxilələrin nəticəsi olaraq formalaşmışdır.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(21.11.2025)
