Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”
Göyçə mahalının mədəni irsi yüz illər boyu Azərbaycan türklərinin formalaşdırdığı zəngin maddi və mənəvi dəyərlər sistemini əhatə edir və Qərbi Azərbaycanın ən qədim etno-mədəni regionlarından biri kimi tanınır. Mahalda yaşayış eramızdan əvvəlki dövrlərdən etibarən formalaşmış, arxeoloji tədqiqatlar burada kurqanlar, tunc dövrü yaşayış yerləri, qayaüstü təsvirlər və qədim məzarlıq komplekslərinin mövcudluğunu sübut etmişdir.
Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutunun Göyçə ətrafı abidələri üzrə apardığı araşdırmalar göstərir ki, bu ərazi qədim türk tayfalarının e.ə. II minillikdən başlayaraq fasiləsiz məskunlaşdığı bir mədəni məkandır. Kurqan tipli abidələr, daş qoç fiqurları və runik işarəvari simvollar bölgənin erkən türk mədəniyyətinə bağlılığını nümayiş etdirir.
Mahalda orta əsrlər dövründə mədəni həyat İslam və türk ənənələri əsasında inkişaf etmişdir. Əhalinin böyük hissəsi ticarət, maldarlıq, sənətkarlıq və balıqçılıqla məşğul olurdu; Göyçə gölünün qoynunda yerləşən kəndlər qədim Azərbaycan kənd memarlığının tipik nümunələrini qoruyurdu. Azərbaycan etnoqrafiyasını araşdıran elmi mənbələr (o cümlədən Q. Qeybullayevin “Azərbaycan türklərinin təşəkkülü tarixi” əsəri) Göyçə mahalının əhalisinin dil, adət, inanclar və maddi irs baxımından Azərbaycan türklərinin ümumi mədəni kompleksinə tam uyğunluq təşkil etdiyini təsdiqləyir.
Göyçənin ən görkəmli maddi mədəniyyət nümunələri arasında məscidlər, türbələr, qəbiristanlıqlar, daş qoç və qoçbaşı fiqurları, karvansara və körpülər xüsusi yer tutur. XIX əsrin ortalarında İ. Şopenin İrəvan quberniyası haqqında statistika əsərində Göyçə mahalında yüzlərlə azərbaycanlı kəndinin mövcudluğu, bu kəndlərdə məscid və dini-mədəni ocaqların fəaliyyəti qeyd olunur. Eyni dövrdə rus etnoqrafı K. Patkanov bölgədəki qəbirüstü daşların üzərindəki tamğaların və təsvirlərin türk mənşəli olduğunu elmi şəkildə təsdiqləmişdir. Bu tamğalar — ox, yay, qoçbaşı, ay-ulduz, rəmzi təsvirlər Göyçə türklərinin qədim inanclarının və sosial status anlayışlarının maddi ifadəsi idi.
Aşıq yaradıcılığı Göyçə mahalının mənəvi-mədəni həyatının ən parlaq təzahürlərindən biri olmuşdur. Aşıq Ələsgər, Mirzə Bayram, Aşıq Şenlik kimi ustadların fəaliyyəti Göyçəni Azərbaycan aşıq sənətinin mərkəzlərindən birinə çevirmişdir. Aşıq Ələsgərin yaradıcılığı yalnız Göyçə mahalının deyil, bütün Azərbaycan mədəniyyətinin zirvələrindən biridir və onun poeziyasında Göyçə yaşayış tərzi, insan xarakteri, yaylaq-qışlaq həyatı, göl mənzərəsi və türk dünyagörüşü real və bədii biçimdə əks olunub. Göyçə aşıq məktəbinin poetik dili, ritmik quruluşu, dastan ənənəsinin qorunması və improvizasiya ustalığı elmi tədqiqatlarda ayrıca araşdırılan mədəni fenomen hesab olunur.
Regionun folkloru — nağıllar, bayatılar, mifoloji təsəvvürlər, mərasimlər və mövsüm ayinləri özünəməxsusluğu ilə seçilir. Qışın qarşılanması, Novruz mərasimləri, toy və yas ənənələri Göyçə icmalarında xüsusi formalar almışdı. Folklor materiallarında Göyçə gölünün su ruhu, göl ətrafı pirlər, müqəddəs sayılan təpələr və ağac kultu kimi inanclar geniş yayılmışdır. Bu elementlər türk mifoloji təbəqələrinin davamı olaraq bu gün də elmi mənbələrdə qeyd edilir.
Göyçə mahalının memarlıq irsi də diqqətəlayiqdir. Qarşıqlama qapıları, eyvanlı evlər, daşdan tikilmiş yaşayış binaları, küləklərə qarşı yönləndirilmiş xüsusi dam quruluşları regionun sərt iqliminə uyğunlaşdırılmış mədəni memarlıq nümunələridir. AMEA-nın memarlıq tədqiqatlarına görə Göyçə kəndləri Şərqi Anadolu və Qarabağ memarlıq məktəblərinin oxşar xüsusiyyətlərini özündə birləşdirir: daş konstruksiya, ağac örtüklü iç otaqlar, saxsı-torpaqdan hazırlanmış təsərrüfat qurğuları, tandır ənənəsi və həyət tipli ev formaları.
İslam mədəniyyətinə bağlı dini-memarlıq nümunələri bölgənin mühüm parçası idi. Göyçənin müxtəlif kəndlərində XVIII–XIX əsrlərə aid məscidlər, mədrəsələr və pirlər mövcud olmuşdur. Onların böyük qismi 1905–1906 hadisələri, 1918–1920 təqibləri və xüsusilə 1988-ci ildən sonra dağıdılmış, izləri silinmişdir. Azərbaycan Milli Arxiv İdarəsinin foto və sənəd materialları göstərir ki, mahala aid çoxsaylı qəbiristanlıqlar, qoç heykəlləri və epigrafik kitabələr XX əsrin sonlarında məhv edilmiş və mənbələrin mühüm hissəsi yalnız köhnə arxiv sənədlərində və tədqiqat kitablarında qorunub.
Göyçə mahalının mədəni irsi bütövlükdə Azərbaycan xalq mədəniyyətinin integral hissəsidir və bu irsin formalaşması bölgənin türk etno-mədəni məkanının davamlılığını sübut edir. Göyçə təkcə coğrafi məkan deyil, musiqi, söz sənəti, arxitektura, sənətkarlıq və yaşayış tərzinin bütöv bir ansamblı kimi formalaşmış tarix-mədəniyyət zonasıdır. Bu irs zaman-zaman müharibələr, deportasiyalar və etnik təmizləmə siyasətləri nəticəsində ciddi zərər görmüş, lakin xalq yaddaşında, aşıq sənətində, folklorda və yazılı mənbələrdə bu gün də yaşayır.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(20.11.2025)
