Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”
İrəvan bölgəsi (xüsusilə indiki erməni ərazisində yerləşən tarixi İrəvan xanlığı və qonşu ərazilər) qədim türk-etnik elementlərinin və onların inanclı-mifoloji sistemlərinin formalaşdığı məkanlardan biridir. Bölgənin coğrafi‑etnoqrafik xüsusiyyətləri və türk tayfa kökləri bu yerdə mifoloji təsəvvürlərin inkişafına münbit zəmin yaratmışdır.
Mifoloji baxımdan, türk etnosunun universal (pan‑Türk) inanc sistemindən qaynaqlanan “Göylə torpaq”, “su, dağ, od” kimi təbiət elementlərinə hörmət və tapınma anlayışları burada da iz qoymuşdur. Məsələn, Tengri göy tanrısı anlayışı türk mifik sistemində əsas yer tutur və “Göy”ə, “yuxarı aləmə” aid ideallar təmsil edir. İrəvan bölgəsində yerləşən göllər, dağlar və məbəd yerləri türk-mifoloji qavramlarla bağlılıq göstərir, məsələn, Göyçə gölü ətrafında “göy”, “mavi”, “göylə əlaqəli” kimi köklər mövcuddur.
Türk inanclarına xas olan “məkanın müqəddəsliyi” ideyası İrəvan bölgəsindəki toponimlər və xalq arasında yaşayan mifoloji hekayələr vasitəsilə qorunub saxlanmışdır. Məsələn, folklor tədqiqatlarında qeyd olunur ki, bu bölgədəki toponimlər və müqəddəs yerlər “adların tarixi yaddaş dəsti” kimi çıxış edir və türk xalqının yurd anlayışı ilə bağlıdır.
Mifologiyanın konkret formalarından biri qədim türklərin “qəbirüstü at heykəlləri” və “at‑simvolu” anlayışıdır. İrəvan bölgəsində türk qəbir daşlarında at təsvirləri və ya at heykəllərinin olması qeyd edilir ki, bu da atın türk mədəniyyətində qəhrəmanlıq, şücaət və ruhlar aləmi ilə bağlı statusunu göstərir.
Bundan başqa, türk etnosu arasında “ağac müqəddəsləşməsi” anlayışı hökm sürürdü. Ağaclar, su mənbələri və daş quruluşlar mifik və sakral səviyyəyə çatmışdır. İrəvan‑Göyçə zonasında belə məkanlar “pir”, “müqəddəs yer”, “ailə yurdu” kimi xatırlanır.
İrəvan bölgəsində türk‑mifoloji təsəvvürlərin formalaşmasına tarixi elementlər də təsir etmişdir. Bölgənin türk tayfa və dövrlərdən, məsələn, oğuz‑qıpçaq, sak‑skit köklərindən gəlməsi, türk epik ənənələrinin (mənimsənilmiş və lokalizasiya olunmuş) burada yaşaması ilə əlaqədardır.
Nəticə olaraq, İrəvan bölgəsinin mifoloji təsəvvürləri və qədim türk inancları təbiət elementlərinə hörmət, məkanın müqəddəsləşməsi, qəhrəmanlıq‑at simvolu, türk‑epik kökləri birləşərək türk etnik kimliyinin bu məkan çərçivəsində yaşadılmasına və mədəni yaddaşın formalaşmasına xidmət etmişdir. Bu sahə hələ də arxiv tədqiqatları və folklor materialları ilə daha dərindən araşdırmağa ehtiyac duyur.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(07.11.2025)
