Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”
XIX əsrin ilk yarısından etibarən Qərbi Azərbaycan bölgəsində (məhz indiki Ermənistanın ərazisi daxilində) azərbaycanlıların demoqrafik mövqeyində və əhali strukturunda mühüm dəyişikliklər baş vermişdir. Bu dəyişikliklərin fonunda müxtəlif sosial‑siyasi və tarixi amillər dayanır.
Birinci əsas amil Gülüstan müqaviləsi (1813) və Türkmənçay müqaviləsi (1828) nəticəsində rus imperiyası Şimali Azərbaycanı işğal ürmiş, Qafqazda nüfuzunu artırmış, İran və Osmanlı imperiyasından Azərbaycan torpaqlarına erməni icmalarının köçürülməsi siyasəti həyata keçirilmişdir. İkinci əsas amil rus imperiyasının “köçürmə”, “yenidən yerləşdirmə” siyasətidir: ermənilərin Cənubi Qafqaza köçürülməsi genişləndirilmiş, bunun nəticəsində Azərbaycan türklərinin etnik‑demoqrafik mövqeyi zəifləməyə başlamışdır.
Bu kontekstdə “deportasiya” termini ilə XIX əsrdə yüksək səviyyədə dövlət tərəfindən təşkil edilmiş məcburi kütləvi köçlər tam sənədləşməmiş olsa da, azərbaycanlıların öz doğma yaşayış yerlərindən təzyiq altında köçməyə məcbur edilmələri, sosial‑iqtisadi olaraq sıxışdırılmaları ilə bağlı hallara işarə edilə bilər. Məsələn, mənbələr qeyd edir ki, XIX əsrin əvvəllərindən başlayaraq türk‑azərbaycanlı əhali “məqsədyönlü şəkildə didərgin salınmış, doğma torpaqlarından çıxarılmışdır”.
Səbəblər baxımından bunlar əsas başlıqlardır:
· Rus imperiyasının bölgədə siyasi‑military strateji maraqları: Qafqazı idarəetmə sistemi daxil etmək, “mürəkkəb” etnik strukturdan sadə və etibarlı etnik quruluşa keçid etmək.
· Ermənilərin “yenidən yerləşdirilməsi” siyasəti: İran və Osmanlı imperiyalarından ermənilərin Cənubi Qafqasa köçürülməsi nəticəsində azərbaycanlıların yaşadığı torpaqlarda demoqrafik balans dəyişmişdir.
· Azərbaycan türklərinin məskunlaşdığı torpaqların strateji baxımdan “təmizlənməsi” və ya “yenidən qurulması” üçün münasib görməsi, yəni etnik‑demoqrafik tərkibdə türk mənşəli əhalinin azaldılması istiqamətində qeyri‑rəsmi siyasətlər.
Nəticələr baxımından isə aşağıdakı təsirlər müşahidə edilmişdir:
· Etnik‑demoqrafik tərkibdə azərbaycanlıların nisbi payının azalması: Məsələn, mənbələrdə göstərilir ki, XIX əsrin sonlarına doğru regionlarda azərbaycanlıların artımı gözlənildiyindən çox az olmuşdur.
· Torpaqların, yaşayış məntəqələrinin boşalması, və ya azərbaycanlı əhalinin migrasiyası: Özü‑özlüyündə deportasiya kimi görülməsə belə, sosial‑iqtisadi sıxışdırma və siyasi təzyiqlər nəticəsində əhali köç etməyə məcbur qalmışdır.
· Milli kimlik və mədəni irsin məhv riski: Azərbaycan türklərinin yaşadıqları coğrafiya ilə bağlı bağları zəifləməyə başlamış, mədəni‑memarlıq irsi, qəbiristanlıqlar, dini məkanlar risk altında qalmışdır.
Bununla belə, qeyd etmək lazımdır ki, XIX əsrdə konkret “sinxron kütləvi deportasiya” üzrə geniş arxiv sənədləri və say mexanizmləri müstəqil beynəlxalq tədqiqatlarda geniş təqdim edilməmişdir, əksər mənbələr XX əsrə aid hallarla bağlıdır. Bu, tədqiqat üçün vacib boşluqdur.
Yekun olaraq, XIX əsrdə Qərbi Azərbaycan bölgəsində yaşayan azərbaycanlı əhalinin yerləşdiyi torpaqlardan çıxarılması və ya çıxmağına məcbur edilməsi prosesi müasir səviyyədə “deportasiya” termini ilə təsnif oluna bilər: bu proses dövlət siyasətləri, etnik‑demoqrafik manipulyasiyalar və sosial‑iqtisadi təzyiqlərin birgə təsiri nəticəsində baş vermişdir. Lakin onu da vurğulamaq vacibdir ki, bu dövrə dair konkret say‑sənəd göstəriciləri və beynəlxalq tədqiqatlar məhduddur. Buna görə də mövzunun daha dərindən araşdırılması üçün arxiv işləri, imperial rus sənədləri və region tədqiqatlarının genişləndirilməsi zəruridir.
Şəkildə: qərbi azərbaycanlıların öz dəd-baba torpaqlarından deportasiyası
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(06.11.2025)
