Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Qərbi Azərbaycanın coğrafi adlandirma və insan ad sistemində türk mənşəli elementlərin izlərini müşahidə etmək mümkündür. Toponimlər, yəni torpaq‑məkan adları  və antroponimlər, yəni şəxslərin adları  bir toplumun dilində, mədəniyyətində, etnik kimliyində dərin köklərə malik izlər saxlayır. Qərbi Azərbaycanda coğrafi adların böyük hissəsinin türk etnosunun dilindən, tayfa adlarından, etnik ümumiləşmələrdən qaynaqlandığı ilə bağlı filoloji və onomastik tədqiqatlar mövcuddur. Məsələn, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası‑nın Dilçilik İnstitutunda “Qərbi Azərbaycan toponimləri” mövzusunda xüsusi şöbə yaradılması elan edilmişdir.

Bu addım regionun ad-məkan sisteminin türk etnoqrafik dərinliklərinə işıq salmaq baxımından əhəmiyyətlidir. Toponimlərin türk mənşə izlərinin ilkin göstəricilərindən biri «etnotoponim» kateqoriyasıdır, yəni tayfa, nəsil adlarının məkan adlarına çevrilməsidir. Araşdırmalarda qeyd edilir ki, “qədim türk tayfa adları hövzəsində formalaşmış adlar dağ, çay, məhəllə, kənd səviyyəsində adlanma sistemində öz izini saxlayır”. Beləliklə, Qərbi Azərbaycanda türk etnosunun torpağa, yaşayış məkanına verdiyi adlar milli kimlik və məkan yaddaşı kimi funksiyanı daşıyır.

Məsələn, araşdırmada qeyd olunur ki, 1935‑1971 ci illərdə altmışlarla türk mənşəli toponimin dəyişdirilərək erməni dilinə uyğunlaşdırıldığıdır. Bu isə türk mənşəli ad sisteminin məkan‑tarixi kontekstində necə təzyiq altında qaldığını göstərir. Belə vəziyyət, coğrafi adların yalnız dilçilik obyekti olmaqla qalmayıb, etnik identiklik və mədəni yaddaş məsələsi ilə də sıx əlaqəli olduğunu sübut edir.

Bu toponimlərin formalaşma mexanizmləri dil və semantika baxımından maraqlıdır. Məsələn, “qurd” totemizmi ilə bağlı adlar: “Gurdbulaq”, “Qurdqala” və sair. Bu adlar türk xalqlarının qurd simvolikasına istinad edib, həm inancları, həm də etnoqrafik təsəvvürləri ilə məkan adlandırmasına çevrilmişdir. Bu nümunə göstərir ki, türk mənşəli toponimlər sadəcə dil səviyyəsində deyil, dünya görüşü, inanclar və etnik mədəni kodlar səviyyəsində də formalaşıb.

Həmçinin, antroponimlər  şəxslərin adları baxımından türk mənşəli soyad və ata adlarının məqamı da önəmlidir. Məsələn, “Dəmirçi”, “Dəmircilər” və ona oxşar məkan adlarının çoxsaylı olması göstərir ki, həmin məkanlarda “Dəmirçi” kimi klan, tayfa adlarının, peşə adlarının məskunlaşma və yer adlarına çevrilməsi prosesi gedib. Bu da antroponimik elementlərin toponimik sistemə inteqrasiyasını nümunə göstərir.

Dilçilik və onomastika müstəvisində belə nəticəyə gələ bilərik: Qərbi Azərbaycan toponim və antroponim sistemində türk mənşəli adlar milli-mədəni kimliyin, torpağa mənsubiyyətin və etnik yaddaşın ifadəsi kimi yaşamaqqdadır. Bu sistemlərin tədqiqi yalnız adların etimologiyası ilə bitmir, həm də adların məkanla, tarixlə, mədəniyyətlə və sosial strukturlarla əlaqəsini ortaya qoyur.

Beləliklə, Qərbi Azərbaycan bölgəsində türk mənşəli toponim və antroponimlərin mövcudluğu, onların dəyişdirilmə və ya gizlədilmə halları, həmçinin bu adların dil və etnoqrafik mənaları milli kimlik və mədəni irs baxımından kritik əhəmiyyət kəsb edir.

“Ədəbiyyatn və incəsənət”

(05.11.2025)