Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Qərbi Azərbaycan torpaqlarında çoxsaylı abidə və memarlıq nümunələri — məbədlər, karvansaralar, türbələr, qəbirüstü kitabələr, qəbiristanlıqlar, köhnə yaşayış məntəqələri mövcud olmuşdur. Bu abidələr türk‑əlaqəli etnik elementlərin dili, dövrü, memarlıq üslubu və epigrafik izləri ilə zəngindir. Məsələn, bir tədqiqatda qeyd edilmişdir ki, “Ay­sasi” kəndində VII‑XIII əsrlərə aid qəbirüstü kitabələrdə vuruşan atlardan, saz çalan fiqurlardan və şir təsvirlərindən ibarət motivlər var, bu da həmin məkanın türk‑mədəni kökləri olduğunu göstərir. Ayrıca, “Return: Our Material‑Cultural Heritage in Western Azerbaijan” adlı elmi nəşrdə 144 abidənin adları, təsnifatı və cari vəziyyəti təqdim edilmişdir: 21 ziyarətgah‑müqəddəs məkan, 6 məscid, 12 qəbirüstü kitabə monu­menti, 16 qala, 5 karvansara və s.

Bu da onun göstəricisidir ki, bölgə yalnız milli deyil, eyni zamanda mədəni irs baxımından çox zəngindir.

Abidələrin taleyi və problemlər

Abidələrin qorunması və onların mövcud vəziyyəti müxtəlif təzyiqlərə məruz qalmışdır. Bir neçə əsas problem sahələri aşağıdakılardır:

• Dağılma, tərk edil­mə və baxımsızlıq: Tədqiqatlar göstərir ki, 532 abidədən illik sahədə müəyyən edilmiş 144‑ü tam şəkildə tədqiq edilmişdir və onların arasında 32 abidə məhv edilmiş, 42 abidə xarabalığa çevrilmiş, 70 abidə isə mənimsənilmiş və ya qeyri‑rəsmi kontrolla­r altına düşmüşdür.
• Etnik‑siyasi münaqişə və vandalizm: Məqalədə bildirilir ki, bölgədəki abidələrdən bəziləri “erməni tərkibli işğal siyasəti” kontekstində dağıdılmışdır; abidələrə misal olaraq ­Erivan qalası (Erivan Fortress), ­Abbas Mirzə məscidi kimi məscidlər göstərilir.
• Beynəlxalq nəzarət və monitorinqin çatışmazlığı: Yerli ictimai təşkilatlar və abidə müdafiəçiləri bildirirlər ki, beynəlxalq təşkilatlar (məsələn, UNESCO, ICESCO) tərəfindən monitorinq və müdaxilə imkanları məhdud olmuşdur.
• Məlumatların qeyri‑tamlığı və arxiv işlərinin məhdudluğu: Abidələrin tarixi, orijinal memarlıq üslubları və arxiv sənədləri haqqında müstəqil elmi tədqiqatlar azdır və bu sahədə ciddi boşluqlar mövcuddur. Məsələn, nəşrlər abidələrin vəziyyətini təqdim etsə də, bəzi hallarda orijinal tikinti və memarlıq haqqında tam arxiv məlumatı olmur.

Nəticələr və gələcək perspektivlər

Bu abidələrin taleyi milli-mədəni yaddaş, kimlik və etnoqrafik araşdırmalar üçün vacibdir. İrəliyə baxdıqda bir neçə vacib məqam önə çıxır:

·         Qərbi Azərbaycan abidələri yalnız həmin bölgənin deyil, ümumilikdə türk‑ası mənşəli mədəniyyətin təzahürüdür; onların qorunması isə milli irsin qorunması ilə bərabər, beynəlxalq mədəni irs çərçivəsində də əhəmiyyət kəsb edir.

·         Məhv edilmiş və ya xarabalığa çevrilmiş abidələr gələcək nəsillərə keçə biləcək tarix, memarlıq və estetik dəyərləri itirməklə nəticələnir. Bu həm milli identifikas­iyanın zəifləməsi, həm də elmi araşdırma üçün böyük itki deməkdir.

·         İctimai şüurun formalaşmasında və diaspor fəaliyyətində bu abidələrin tanıdılması, elektron bazaların yaradılması və beynəlxalq müzakirələrə daxil edilməsi zəruridir. Artıq belə təşəbbüslər mövcuddur, məsələn, “Return: Our Material‑Cultural Heritage in Western Azerbaijan” kitabı və dijital kataloqlar.

·         Qorunma və bərpa işləri üçün həm yerli, həm beynəlxalq təşkilatların əməkdaşlığı vacibdir. Abidələrin yalnız siyahıya alınması yox, aktiv olaraq bərpa edilməsi və turizm-mədəni resurs kimi inteqrasiya olunması da perspektivlərdəndir.

·         Elmi‑araşdırma baxımından, abidələrin memarlıq-tarixi üslubları, epigrafik mətnləri, məkan‑fonu və sosial konteksti daha dərindən işlənməlidir. Bu sahə magistr və doktorluq tədqiqatları üçün böyük potensial təklif edir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(03.11.2025)