Rəqsanə Babayeva,

Beyləqan rayon Mədəniyyət Mərkəzinin rejissoru,"Gənclik' xalq teatrının rəhbəri, yazıçı. “Ədəbiyyat və İncəsənət” üçün

Bir vaxtlar səssizlik oxumağın təbii fonu idi. Kitab vərəqlərinin xışıltısı, qələm səsi, düşüncəyə çəkilən insanın susqunluğu. Bu gün isə səssizlik dəyişib. Ekranlar səssizdir, amma təsirləri yüksək səsli. Gənclər saatlarla telefona baxır, sürüşdürür, izləyir, amma getdikcə daha az oxuyur. Bu, çox zaman “tənbəllik”, “maraq itkisi” və ya “nəsil fərqi” kimi sadə izahlarla bağlanır. Halbuki məsələ daha dərin, daha strukturlaşmış və daha dövrə xasdır.

Bu yazı gəncliyi ittiham etmək üçün deyil. Əksinə, sual vermək üçündür: oxumaq niyə geri çəkilir və biz bunu doğrudan da itiririkmi?

Oxumaq nə idi, nə oldu?

Oxumaq təkcə informasiya əldə etmək üsulu deyildi. O, düşünmə forması idi. İnsan kitab oxuyarkən təkcə mətnlə deyil, özü ilə dialoqa girirdi. Sətirlər arasında dayanır, geri qayıdır, bəzən razılaşır, bəzən etiraz edirdi. Oxumaq vaxt istəyirdi və bu vaxt düşüncə yaradırdı.

Bu gün isə informasiya bol, vaxt isə parçalanıb. Gənc bir insan eyni anda musiqi dinləyir, mesaj yazır, video izləyir və sosial şəbəkədə paylaşım edir. Bu çoxlu fəaliyyət “aktivlik” kimi görünür, amma dərinlik yaratmır. Oxumaq isə dərinlik tələb edir. Dərinlik də səbr.

Rəqəmsal sürət və diqqətin parçalanması

Müasir gənclik “sürət əsri”nin içində doğulub. Bildirişlər, qısa videolar, sürətli montajlar, 15 saniyəlik mətnlər. Beyin bu ritmə uyğunlaşır. Uzun mətnlər isə bu ritmi pozur.

Bir romanın ilk 30 səhifəsi bəzən personajları tanıtmaq üçündür. Hadisə tələsmir. Amma bu gün gənc oxucu “nə baş verir?” sualına dərhal cavab istəyir. Çünki alışdığı məzmun belə işləyir: dərhal təsir, dərhal nəticə.

Burada məsuliyyət yalnız gənclərin üzərində deyil. Platformalar da sürəti təşviq edir. Alqoritmlər diqqəti uzun müddət saxlayan deyil, tez reaksiya doğuran məzmunu önə çıxarır. Oxumaq isə reaksiyanı gecikdirir, düşüncəni uzadır. Bu da rəqəmsal iqtisadiyyatda “effektiv” sayılmır.

Məktəb oxumağı sevdirə bildimi?

Oxumağın azalmasında təhsil sisteminin rolu xüsusi diqqət tələb edir. Bir çox gənc üçün kitab oxumaq məcburiyyətlə, qiymətlə, imtahanla assosiasiya olunur. Ədəbiyyat dərsi bəzən mətnin ruhunu deyil, sual-cavab mexanizmini öyrədir.

Şagird “bu əsər nə demək istəyir?” sualını vermədən, “burada müəllif nə demək istəyib?” cavabını əzbərləyir. Bu isə oxumağı kəşf yox, tapşırıq halına gətirir.

Oxumaq azadlıqdır. Amma azadlıq öyrədilməyəndə, kitab da yükə çevrilir.

Sosial media: düşmən, yoxsa alternativ?

Sosial media çox zaman oxumağın düşməni kimi təqdim olunur. Amma bu tam doğru deyil. Sosial şəbəkələrdə də oxu var: paylaşımlar, statuslar, şərhlər. Sadəcə bu oxu səthi və parçalıdır.

Problem ondadır ki, sosial media oxumağı “sürüşdürülən” hala gətirir. Oxucu mətni yarımçıq qoyur, digərinə keçir. Bu vərdiş zamanla dərin oxuya qarşı dözümsüzlük yaradır.

Amma eyni zamanda sosial media kitabları tanıtmaq, müzakirə etmək üçün də platforma ola bilər. Burada məsələ istifadədədir. Alət pis deyil, məqsəd zəifdir.

Kitab bahalıdırmı, yoxsa dəyərsizləşib?

Bir arqument tez-tez səslənir: “Kitab bahalıdır”. Bu, müəyyən qədər doğrudur. Amma məsələ təkcə qiymət deyil. Əgər kitab zəruri ehtiyac kimi görülmürsə, ən ucuz kitab belə “bahalı” hiss olunur.

Gənclər texnoloji cihazlara böyük məbləğlər xərcləyir, amma kitab üçün tərəddüd edir. Bu, oxumağın dəyərinin şüuraltında azalması ilə bağlıdır. Kitab “lazım olanda” alınan əşyaya çevrilib, gündəlik həyatın bir hissəsi deyil.

Rol modellər və görünən mədəniyyət

Cəmiyyət gənclərə nə göstərir? Hansı insanlar “uğurlu” kimi təqdim olunur? Oxuyan, düşünən, yazan insanlarmı, yoxsa daha çox görünən, daha tez məşhur olanlar?

Əgər mədəni mühitdə oxumaq prestijli görünmürsə, gənc də ona can atmır. Oxuyan insan səssizdir, amma səssizlik bu dövrdə görünmür. Görünməyən isə təqlid edilmir.

Oxumaq doğrudan da azalırmı?

Bəlkə də sualı başqa cür verməliyik: gənclər daha azmı oxuyur, yoxsa fərqli cürmü oxuyur?

Bəzi gənclər klassik roman oxumur, amma esse oxuyur. Kitab yox, bloq oxuyur. Kağız yox, ekran. Bu da oxudur. Amma məsələ yenə dərinlikdədir. Dərin oxu azalıb. Düşünərək oxumaq, sual verərək oxumaq.

Bu dəyişimi tamamilə rədd etmək yox, anlamaq lazımdır. Çünki hər dövr öz oxu formasını yaradır.

Çıxış yolu varmı?

Oxumağı geri qaytarmaq üçün nostalji kifayət etmir. “Bizim vaxtımızda…” cümlələri gənclik üçün arqument deyil. Oxumaq yenidən mənalı hala gətirilməlidir.

– Kitablar müzakirə edilməlidir, əzbərlədilməməlidir

– Gənclər oxuduqlarını ifadə edə bilməlidir

– Oxumaq tək qalmaq deyil, paylaşmaq kimi təqdim olunmalıdır

– Mədəniyyət siyasəti səssiz dəyərləri dəstəkləməlidir

Oxumaq yenə səssizlikdir, amma bu səssizlik düşüncənin səsidir.

Son söz əvəzi

Gənclik oxumağı tərk etməyib, sadəcə başqa cür yaşayır. Amma əgər cəmiyyət dərin düşüncəni itirərsə, təkcə kitab yox, anlayış da azalacaq. Sürətli məzmun sürətli qərarlar yaradır. Sürətli qərarlar isə həmişə doğru olmur.

Oxumaq lüks deyil. O, mədəni refleksdir. Bu refleksi qorumaq təkcə gənclərin deyil, bütün cəmiyyətin məsuliyyətidir. Çünki oxuyan gənclik təkcə savadlı deyil, sorğulayan, anlayan və gələcəyi düşünən gənclikdir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(18.12.2025)