Rəqsanə Babayeva,
Beyləqan rayon Mədəniyyət Mərkəzinin rejissoru, “Gənclik” xalq teatrının rəhbəri, yazıçı. “Ədəbiyyat və İncəsənət” üçün
Ədəbiyyatın əsas mövzularından biri qadının kimliyidir. Qadın obrazı mədəniyyətin müxtəlif mərhələlərində yalnız estetik element kimi yox, həm də ictimai münasibətlərin güzgüsü kimi çıxış edib. Dədə Qorqud dastanlarında alp, qəhrəman və cəsur qadınlardan başlayaraq, XIX əsrdə maarifçi düşüncənin yaratdığı təzadlı obrazlara, oradan da müasir dövrdə müstəqil, avropalaşan və qlobal kimlik axtarışında olan qadın qəhrəmanlara qədər geniş bir yol keçilib. Bu yazıda biz həmin tarixi inkişaf xəttinə nəzər salaraq qadın obrazının necə dəyişdiyini, necə davamlı qaldığını və niyə bu gün də ədəbiyyatın mərkəzində olduğunu araşdıracağıq.
Dədə Qorqud dastanlarında “alp qadın” obrazı
Dədə Qorqud dastanları yalnız igid kişilərin deyil, həm də qəhrəman qadınların dastanıdır. Banu Çiçək, Burla xatun və digər qadın obrazları əsərdə güc, zəkâ və ləyaqəti ilə fərqlənir. Onlar yalnız ailənin qoruyucusu deyillər, həm də döyüş meydanında igidlərin yanında yer alırlar. Burada qadın ox atır, at çapır, bəzən qəbilənin taleyini həll edən qərarlar verir.
Bu, o dövrün həyat tərzinin təzahürüdür: köçəri və sərhəd mübarizələri ilə dolu bir dünyada qadın da kişilər qədər cəsarətli olmalı idi. Dədə Qorquddakı qadın obrazları göstərir ki, Türk epik ənənəsində qadın həm fiziki, həm də mənəvi gücün daşıyıcısıdır. Onlar sadəcə bədii fiqur yox, kollektiv yaddaşın qəhrəman simalarıdır.
Klassik dövr: müqəddəslik və məhdudiyyətlər
Epik ənənədən sonra, yazılı ədəbiyyatın klassik mərhələsində qadın obrazı yeni məna qazanır. İslam mədəniyyətinin təsiri, şəhərləşmə və ictimai strukturun dəyişməsi qadınların ictimai görünüşünü məhdudlaşdırır. Ədəbiyyatda qadın daha çox gözəllik, namus, ailə sədaqəti və səbir timsalı kimi təsvir edilir.
Burada qadın müqəddəs bir obraz kimi ucaldılır, lakin onun fəaliyyət dairəsi daha çox ev və ailə çərçivəsi ilə məhdudlaşdırılır. Bu, bir tərəfdən qadına hörmət ifadəsi olsa da, digər tərəfdən onun ictimai roldan uzaqlaşdırılmasıdır. Maraqlıdır ki, Dədə Qorquddakı “alp qadın” motivi xalq yaddaşında qalır, amma klassik yazılı ədəbiyyatda daha çox simvolik məna daşıyır.
XIX əsr: maarifçilik və təzadlı qadın obrazı
XIX əsr həm Azərbaycan, həm də ümumtürk ədəbiyyatı üçün dönüş nöqtəsi idi. Maarifçilik ideyaları, Qərb düşüncəsinin təsiri, şəhərləşmə və sosial dəyişikliklər qadın məsələsini ön plana çıxardı. Qadının təhsildən məhrum olması, cəmiyyət həyatında az görünməsi maarifçilər tərəfindən tənqid olunurdu.
M.F.Axundzadə, H.Zərdabi və başqalarının əsərlərində qadın həm ənənəvi rolların daşıyıcısı, həm də modern cəmiyyətin açarı kimi təqdim olunur. Bu obrazlar bir tərəfdən zəncirlənmiş, digər tərəfdən azadlığa can atan qadın fiqurlarıdır. Ədəbiyyatda qadın ilk dəfə olaraq yalnız məhəbbət və gözəllik simvolu deyil, həm də sosial problemin mərkəzi kimi çıxış edir. Bu dövrün qadın obrazı təzadlıdır: ənənə ilə müasirlik arasında qalan bir kimlik.
XX əsrin əvvəlləri: avropalaşma və modern qadın
XX əsrin əvvəllərində Türk dünyasında modernləşmə prosesi sürətləndi. Qadın artıq yalnız ailənin deyil, həm də millətin tərəqqi simvolu kimi təqdim edilirdi. Ədəbiyyatda qadın məktəbə gedən, oxuyan, ictimai tədbirlərdə iştirak edən bir qəhrəman oldu.
Bu “avropalaşan qadın” obrazı bəzən idealizə olundu — müəlliflər onu maarifin və tərəqqinin simvolu kimi göstərdilər. Amma eyni zamanda, ənənədən uzaqlaşdığı üçün tənqid edilən obrazlar da yarandı. Beləliklə, qadın obrazı həm ümidlərin, həm də qorxuların əksinə çevrildi. Ədəbiyyatda qadın artıq yalnız fərdi deyil, həm də milli modernləşmənin göstəricisi idi.
Sovet dövründə qadın: əməkçi və inqilabçı qəhrəman
Sovet ideologiyası qadını ictimai həyatda bərabər hüquqlu subyekt kimi təqdim etməyi hədəflədi. Ədəbiyyatda qadın artıq müəllim, həkim, mühəndis, fəhlə, kolxozçu obrazında qarşımıza çıxır. Qadının qəhrəmanlığı evlə məhdudlaşmır, o, fabrikdə, tarlada, universitetdə, partiya toplantısında görünür.
Bu dövrdə qadın obrazı “inqilabçı qəhrəman” tipinə çevrilir. Lakin bu da müəyyən çərçivələr daşıyırdı: qadının azadlığı ideoloji qəlibdən kənara çıxmırdı. Yəni, qadın həm azad idi, həm də müəyyən ideoloji missiyanın daşıyıcısı. Bununla belə, sovet dövrünün ədəbiyyatı qadını ictimai fəaliyyətə daha açıq şəkildə gətirməklə mühüm dəyişiklik yaratdı.
Müasir dövr: təzad və uyum içində qadın obrazı
XXI əsr ədəbiyyatında qadın obrazı çoxqatlı və dinamikdir. Müasir yazıçılar qadını eyni anda həm ənənəyə bağlı, həm də qlobal dəyərlərə açıq bir obraz kimi təqdim edirlər. O, ana da ola bilər, ictimai fəal da, professional mütəxəssis də, yaradıcı sənətkar da.
Burada maraqlı məqam budur ki, Dədə Qorquddakı qəhrəman qadının ruhu müasir əsərlərdə də yaşayır. Əvvəllər ox və qılıncla mübarizə aparan qadın indi sözlə, elm və mədəniyyətlə mübarizə aparır. Qadının qəhrəmanlığı fiziki gücdən mənəvi gücə çevrilib. O, həm ənənə ilə, həm də müasirliklə uyum içindədir. Ən əsası isə qadın obrazı artıq ədəbiyyatda passiv simvol deyil, aktiv subyektdir.
Dədə Qorquddan bu günə qədər qadın obrazı daim dəyişmiş, amma mahiyyət etibarilə qəhrəmanlıq, cəsarət və müstəqillik elementlərini qorumuşdur. Klassik dövr qadını müqəddəs, lakin məhdud simvol kimi göstərsə də, maarifçilik və modernləşmə dövrü onun sosial tərəflərini açdı. Sovet ədəbiyyatı qadını əmək və ictimai fəaliyyət qəhrəmanı kimi təqdim etdi. Müasir ədəbiyyat isə qadını çoxqatlı, təzadlı, eyni zamanda harmonik və müstəqil fiqur kimi göstərir.
Əslində, bütün bu mərhələlər bir-birini inkar etmir, əksinə, bir-birini tamamlayır. Dədə Qorquddakı alp qadının cəsarəti, XIX əsrin maarifçi qadının azadlıq arzusu, XX əsrin avropalaşan qadının müasirliklə mübarizəsi və bugünkü qadının çoxqatlı kimliyi – hamısı bir bütöv inkişaf xəttinin hissələridir.
Ədəbiyyat bizə göstərir ki, qadın qəhrəmanlıqdan heç vaxt uzaq düşməyib. Yalnız qəhrəmanlıq formaları dəyişib: qılınc indi sözə, at çapmaq isə təhsil və yaradıcılığa çevrilib. Amma ruh eyni qalıb — cəsarət, müstəqillik və insani ləyaqət.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(12.09.2025)
