Rəqsanə Babayeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”
Musiqi - mədəniyyətin ən davamlı və təsirli ifadə formalarından biri kimi yalnız estetik zövq yaratmaq funksiyası daşımır; o, eyni zamanda dilin qorunması, etik normaların ötürülməsi və kollektiv kimliyin formalaşmasında mühüm rol oynayır.
Xüsusilə klassik musiqi nümunələrində söz və səs arasında qurulan incə balans mədəni yaddaşın ötürülməsində əsas mexanizmlərdən biri olmuşdur. Klassik musiqi mətnləri — muğam dəstgahları, xalq mahnıları, klassik romanslar və poeziya üzərində qurulmuş bəstələr — dilin estetik, semantik və etik imkanlarını maksimum səviyyədə nümayiş etdirən nümunələr kimi çıxış edir.
Müasir dövrdə isə musiqi istehsalının sürətlənməsi, bazar yönümlü yanaşmalar və rəqəmsal platformaların dominantlığı nəticəsində mahnı mətnlərində semantik dərinliyin zəiflədiyi, bəzən isə açıq şəkildə etik sərhədlərin pozulduğu müşahidə olunur. Bu məqalənin məqsədi klassik musiqilərdə sözlərin sətiraltı estetik dəyərini elmi–metodik çərçivədə təhlil etmək, yeni dövrdə yayılan bayağı və etikadan kənar mətnlərin dilə, zövqə və mədəni kimliyə təsirlərini akademik müstəvidə araşdırmaqdır.
Metodoloji yanaşma
Araşdırma kulturoloji analiz, sosiolinqvistika və musiqi semiotikası metodlarına əsaslanır. Klassik və müasir musiqi mətnləri müqayisəli şəkildə təhlil olunur, mətnlərin semantik dərinliyi, etik çərçivəsi və dil normalarına uyğunluğu nəzərə alınır. Bu yanaşma musiqi mətninin təkcə sənət nümunəsi deyil, eyni zamanda sosial təsir aləti olduğunu göstərməyə imkan verir.
Klassik musiqidə dil və sətiraltı estetika
Klassik musiqi mətnlərinin əsas xüsusiyyətlərindən biri açıq mənadan daha çox sətiraltı məna üzərində qurulmasıdır. Klassik şeir ənənəsində formalaşan bu yanaşma musiqi vasitəsilə daha da güclənir. Sevgi, həsrət, ayrılıq, zaman və ölüm kimi mövzular birbaşa ifadə edilmir; metafora, simvol və alleqoriyalar vasitəsilə təqdim olunur. Bu üsul həm estetik zövqü qoruyur, həm də etik çərçivəni aşmadan emosional təsir yaradır.
Məsələn, muğam mətnlərində istifadə olunan təbiət obrazları — gecə, yol, külək, səssizlik — insanın daxili vəziyyətinin poetik ekvivalentinə çevrilir. Dil burada sadəcə məlumat ötürmür, hiss və düşüncə formalaşdırır. Dilçilik baxımından bu cür mətnlər yüksək səviyyəli poetik diskurs nümunələridir və dilin normativ imkanlarını zənginləşdirir.
Musiqinin dil mədəniyyətinin formalaşmasında rolu
Sosiolinqvistik tədqiqatlar göstərir ki, musiqi gündəlik danışıq dilinin formalaşmasında mühüm təsir mexanizmlərindən biridir. Klassik musiqi dövründə mahnılar dilin estetik normalarını möhkəmləndirən vasitə kimi çıxış edirdi. İnsanlar mahnılar vasitəsilə yeni söz birləşmələri, məcazi ifadələr və sintaktik konstruksiyalar öyrənirdi.
Bu proses təkcə fərdi zövqü deyil, ictimai dil mədəniyyətini də formalaşdırırdı. Musiqi dili saflaşdıran, kobudluğu yumşaldan və etik sərhədləri qoruyan funksiyaya malik idi. Bu baxımdan klassik musiqi mədəniyyətin tənzimləyici elementlərindən biri kimi dəyərləndirilə bilər.
Müasir musiqidə bayağılıq və etik problemlər
Müasir dövrdə geniş yayılan bəzi musiqi mətnlərində semantik boşluq və dil pozuntuları diqqət çəkir. Elmi estetikada bayağılıq anlayışı məzmunun və formanın dəyərdən düşməsi, mənanın primitivləşməsi kimi izah olunur. Bu cür mətnlərdə söz estetik obyekt olmaqdan çıxaraq sadəcə diqqət çəkmə alətinə çevrilir.
Etikadan kənar ifadələrin normallaşması xüsusilə narahatedici məqamdır. Qadın və kişi obrazlarının obyektləşdirilməsi, kobud leksikanın estetikləşdirilməsi və şəxsi münasibətlərin açıq-saçıq formada təqdim edilməsi musiqinin tərbiyəvi və formalaşdırıcı rolunu zəiflədir. Psixoloji araşdırmalar sübut edir ki, təkrarlanan mətnlər şüuraltı səviyyədə davranış modellərini formalaşdırır. Bu isə gənc nəsil üçün uzunmüddətli mədəni risklər yaradır.
Klassik və müasir mətnlərin müqayisəli analizi
Müqayisəli təhlil göstərir ki, klassik musiqi mətnləri struktur və semantik baxımdan çoxqatlıdır. Metafora, simvolika və intertekstual əlaqələr bu mətnlərin əsas xüsusiyyətləridir. Müasir bayağı mətnlərdə isə bu elementlər ya tamamilə yox, ya da səthi xarakter daşıyır.
Klassik mətndə bir ifadə dinləyicini düşünməyə, məna axtarışına sövq edirsə, müasir bayağı mətndə məqsəd ani emosional reaksiya yaratmaqdır. Bu fərq musiqinin maarifləndirici potensialının necə zəiflədiyini aydın şəkildə göstərir.
Mədəni kimlik və dövlətin dolayı rolu
Musiqi mədəni kimliyin formalaşmasında əsas elementlərdən biridir. Dilin musiqi vasitəsilə qorunması milli yaddaşın davamlılığını təmin edir. Bu nöqtədə mədəni institutların və dövlətin rolu birbaşa müdaxilə deyil, keyfiyyətli işi təşviq edən mexanizmlər yaratmaqdan ibarət olmalıdır. Maarifləndirici layihələr, klassik irsin müasir interpretasiyalarının dəstəklənməsi və musiqi təhsilinin gücləndirilməsi mədəni davamlılıq baxımından strateji əhəmiyyət daşıyır.
Dil, musiqi və etik dəyərlər bir-biri ilə sıx bağlı anlayışlardır. Klassik musiqilərdə sözlərin sətiraltı dərin gözəlliyi yalnız estetik zövq yaratmır, eyni zamanda mədəni kimliyi qoruyur və inkişaf etdirir. Müasir dövrdə bayağı və etikadan kənar mətnlərin yayılması bu tarazlığı pozur və mədəni yaddaşa zərbə vurur.
Elmi–metodik təhlil göstərir ki, problemin həlli musiqinin yaradıcı azadlığını məhdudlaşdırmaqda deyil, estetik və etik meyarları yenidən gücləndirməkdədir. Klassik dəyərlərin müasir formalarla sintezi musiqinin yenidən dilimizi saflaşdıran, düşüncəmizi dərinləşdirən və kimliyimizi qoruyan gücə çevrilməsinə imkan verə bilər.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(16.12.2025)
