Nemət Tahir, “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Qarabağ təmsilçisi
Azərbaycan xalq musiqisinin incilərindən olan "Küçələrə su səpmişəm" mahnısı illərdir sevgi və həsrət ifadəsi kimi dillər əzbəri olub. Lakin bu məşhur xalq mahnısının tarixinə diqqətlə nəzər saldıqda onun təkcə lirik duyğuların deyil, həm də bir dövrün ictimai-siyasi gerçəkliyinin daşıyıcısı olduğunu görürük.
Görkəmli yazıçı Manaf Süleymanov öz kitabında bu mahnının əslində 1918-ci ildə Bakını erməni-bolşevik işğalından xilas etmək üçün gələn Qafqaz İslam Ordusuna — yəni türk əsgərlərinə həsr olunduğunu yazır. Bolşevik və daşnak birləşmələrinin törətdiyi qırğınlardan sonra xalqın ümid yeri olan türk ordusu Bakıya daxil olarkən, insanlar onları böyük ehtiramla qarşılayır, sevinc və minnətdarlıq hisslərini ifadə etmək üçün bu mahnını oxuyurdular:
*Küçələrə su səpmişəm,*
*Türk gələndə toz olmasın.*
*Elə gəlsin, elə getsin,*
*Aramızda söz olmasın.*
Burada "türk" sözü sadəcə bir etnik kimlik deyil, həm də xilaskar, qardaş və ümid simvoludur. "Aramızda söz olmasın" ifadəsi isə ilk vaxtlar Bakını azad edən Nuru Paşanın və silahdaşlarının Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətini rəsmi dövlət kimi tanımamasına etiraz olaraq yaranıb. Azərbaycanda sovet hakimiyyəti illərində isə "türk" kimliyinə qarşı aparılan sistemli ideoloji təzyiqlər nəticəsində bu söz həm rəsmi sənədlərdən, həm dərsliklərdən, həm də bədii irsdən silinməyə başlandı. Nəticədə, bir çox xalq mahnısı və ədəbiyyat nümunələri "redaktə" adı altında təhrif olundu.
Sovet senzurası şəraitində "türk" sözünün xalq yaddaşından silinməsi üçün mahnılar da dəyişdirildi. "Küçələrə su səpmişəm" mahnısında da "türk" sözü çıxarılaraq yerinə "yar" ifadəsi gətirildi. Beləliklə, mahiyyətcə ictimai və tarixi məzmun daşıyan bir mahnı sevgi nəğməsinə çevrildi:
*Küçələrə su səpmişəm,*
*Yar gələndə toz olmasın.*
*Elə gəlsin, elə getsin,*
*Aramızda söz olmasın.*
Bu, sadəcə bir sözün dəyişdirilməsi deyildi. Bu, bir xalqın yaddaşına, tarixi şüuruna edilən müdaxilə idi. Maraq doğuran məqamlardan biri də odur ki, təkcə bu mahnı deyil, başqa mahnılar da eyni aqibəti yaşayıb. Məsələn, xalq arasında "Türk gözəli" adı ilə məşhurlaşan bir başqa mahnı bəzi məcmuələrdə "Kürd qızı" kimi təqdim olunub. Halbuki xalq arasında bu mahnı "türk gözəli" kimi tanınıb və ifa edilib.
Bütün bunlar göstərir ki, xalq yaradıcılığı da tarix qədər ideoloji təsirə məruz qala bilər. Ancaq xalqın yaddaşı güclüdür. Mahnıların orijinal variantları illər boyu sinədən-sinəyə keçərək bu günümüzə qədər gəlib çatıb. İndi bu həqiqətləri üzə çıxarmaq, təhrif olunan mədəni irsimizi bərpa etmək həm alimlərin, həm musiqiçilərin, həm də hər bir vətəndaşın borcudur.
Şəkildə: 1918-ci ilin 15 sentyabrı, Bakı. Əhali küçələrdən, eyvanlardan xilaskar Qafqaz İslam Ordusunun əsgərlərini alqışlayır. Küçələrə su səpirlər ki, türk gələndə to olmasın…
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(07.05.2025)
