Rəqsanə Babayeva,

Beyləqan rayon Mədəniyyət Mərkəzinin rejissoru, “Gənclik” xalq teatrının rəhbəri, yazıçı. “Ədəbiyyat və İncəsənət” üçün

Rənglərin altındakı mədəni yaddaş

Bəzən bir xalçaya baxanda sadəcə toxuculuq sənətinin incəliyini görürük. Rənglər, naxışlar, düyünlər… lakin yüzillər boyunca nəslin-nəslə ötürülmüş gizli bir yazı, sükut içində danışan bir dil də var orada. Azərbaycan və Anadolu xalçaçılığı bu baxımdan həm gözəlliyi, həm də dərin mənası ilə seçilir: hər ilmə bir xatirə, hər simvol bir tarix, hər rəng bir intonasiya kimidir.

Ustadlar bu dili danışırdılar. Onların əlləri ipə toxunduqca bir millətin yaddaşı ilmə-ilmə toxunurdu. Bu gün həmin ustaların bir çoxu aramızda olmasa da, əsərləri hələ də danışır. Sadəcə biz bəzən onları eşitməyə tələsmirik.

Xalça — coğrafiyadan köçməyən sənət

Azərbaycan və Anadolu xalçaçılığı arasında əsrlər boyu təmaslar, paralellər və ünsiyyət olub. Göç yolları, ticarət karvanları, ustadların bir diyardan o birinə keçməsi, toxuculuq məktəblərinin bir-biri ilə rəqabət və əməkdaşlıq içində olması bu sənəti ortaq kültürün simvoluna çevirib.

Qarabağ xalçalarında rast gəlinən bəzi damğalar Anadolunun orta bölgəsində, Konya və Sivas xalçalarında da özünü göstərir. Təbriz ustalarının yaratdığı incə medalyon sistemi Osmanlı saray toxuculuğuna ilham verib. Anadoludakı bəzi qırmızı tonları isə Qafqaz dağlarının kermesi ilə rənglənmiş çeşnilərin davamıdır.

Bu ortaq tarixin içində yalnız gözəllik deyil, həm də bir sükutlu anlaşma var: sənət köçsə də, mahiyyəti köçmür.

Simvolların gizli aləmi

Xalçanı xalça edən yalnız texnika deyil — onun dili, simvol sistemi, mifoloji qatlarıdır.

 “Günəş” və “Həyat ağacı” — yenilənmənin nişanəsi

Günəş motivi həm Anadolu, həm də Azərbaycan xalçalarında qoruyucu ramz sayılır. Həyat ağacı isə insanın öz kökü ilə əlaqəsini xatırladır. Bu simvol çox zaman gənc toxuculara ustadlar tərəfindən “davamlılığı unutmamaq” üçün öyrədilirdi. Nəsli, dili, bu torpağın ruhunu davam etdirmək — ilmələrin içində gizlənmiş ən böyük dərs budur.

“Koçbuynuzu” — gücün sükutlu poetikası

Yeni yetmə oğlanlara toxunan xalçalarda bu simvol çox görünərdi. Bu gün biz onu sadəcə dekorasiya sanırıq, amma əsrlər əvvəl ailənin güc və dayanıqlıq arzusu idi.

“Qazayağı” və “S” naxışı — yolun, ömrün metaforası

Ustadlar deyərdi ki, qazayağı naxışı insanın yolunun açıq olması üçün toxunur. “S” naxışı isə axarlıq, həyat ritmi kimi şərh olunurdu. Bu simvollar Azərbaycanın Quba məktəbi ilə Anadolunun Uşaq məktəbi arasında gözə görünməyən bağlar qurur.

Unudulan ustaların izi

Bu gün bir çox qədim xalça ustalarının adları yalnız kənd yaddaşlarında yaşayır. Onlar heç vaxt ekran qarşısına çıxmadı, müsahibələr vermədi, sənədli filmlərin mövzusu olmadı. Lakin onların əllərindən çıxan xalçalar dünyanın muzey və kolleksiyalarında ən çox axtarılan sənət nümunələrindəndir.

Onlar üçün toxuculuq peşə deyil, niyyət idi.

Bir ailəni dolandırmaqla yanaşı, bir yurdu qorumaq idi.

Bir millətin ruhunu gözəlliklə bükmək idi.

Ustad Afaq xalanın bir sözü yaddaşıma həkk olunub:

“Xalça toxuyan qadın evi deyil, tarixi bəzəyir.”

Onun toxuduğu xalça rəflərdə deyil, zamanın içində yaşayır.

Modern dövrün çağırışı: Gənclərin biganəliyi

Bu gün gənc nəsil ənənəvi toxuculuğa əvvəlki kimi maraq göstərmir. Təbii ki, zaman dəyişir, texnologiya sürətlənir, həyat tərziləri çevrilir. Amma sənətin dərini dərk etmədən keçib getmək də mədəni yaddaşa xələl gətirir.

Xalçaçılıq bu coğrafiyanın vizual arxividir. Onu unutmaq yalnız bir sənəti deyil, həm də simvolik yaddaşımızı zəiflətməkdir. Mədəniyyətin köklərinə sahib çıxmaq isə təkcə nostalji deyil — milli davamlılığın sakit, ancaq güclü ifadəsidir.

Bu da elə o incə sətirlərdən biridir ki, anlayan anlayar.

Sənət yenidən doğulurmu?

Son illərdə həm Azərbaycanda, həm də Türkiyədə xalçaçılığın müasir versiyalarını yaratmağa çalışan gənc dizaynerlər ortaya çıxır. Ənənəvi naxışlar yeni kompozisiyalar və rənglərlə yenidən interpretasiya olunur. Bu, unudulmuş ustaların ruhunu çağıran bir hərəkətdir — vaxtilə onların ilmələrə yüklədiyi hikməti müasir dillə yenidən danışmaq.

Kimi rəssamlar xalça naxışlarını rəqəmsal sənətə daşıyır, kimi moda dizaynerləri onları tekstil məmulatlarında canlandırır, kimi də sənət yönümlü sənədli filmlərdə bu ustadların izinə düşür. Bütün bunlar bir daha göstərir ki, sənət heç vaxt tam itməz — ona qulaq tutacaq kimsə varsa, yenidən danışmağa başlayar.

Sükutla danışan bir irs

Xalça bizim torpağın qəlbi kimidir — görünməz sızıntılarını, sevincini, yaddaşını içində saxlayır. Biz bu gün bir xalçaya baxanda yalnız naxışları görmürük; gözlərimiz o ilmələrin arasından bir xalqın tarixini oxuyur.

Unudulan ustalar isə bu tarixin səssiz qəhrəmanlarıdır.

Onlar bir millətin ən gözəl hekayələrini ipə sarıdı, ilməyə düyünlədi, xalça boyu səpdilər.

Bizə düşən tək şey var: o hekayəni duya bilmək.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(24.11.2025)