Rəqsanə Babayeva,

Beyləqan rayon Mədəniyyət Mərkəzinin rejissoru, “Gənclik” xalq teatrının rəhbəri, yazıçı. “Ədəbiyyat və İncəsənət” üçün

Bəzən elə olur ki, dünyanın bütün səsləri bir anda eyni ritmdə döyünür — küçələrdən gələn səs-küy, insanların pıçıltısı, uzaqda bir tikinti mexanizminin metal səsləri və hətta avtobus dayanacağında gözləyənlərin səssiz narahatlığı… Hər şey bir melodiyaya çevrilir. Amma bu melodiyanın içində nəyinsə çatmadığını hiss edirəm. Gözə görünməyən, unudulmuş, amma həyati bir ritm var: insanın öz daxilinin ritmi. Biz o ritmi çoxdan itirmişik. Dünyanın sürəti artdıqca, öz səsimizi eşitmək çətinləşib.

Hərdən addımlarımı yavaşladıb ətrafıma baxıram. İnsanlar varlığa tələsmirlər, zamana tələsirlər. Elə bil hamı bir yarışın içindədir, amma bu yarışın nə başlanğıcı var, nə də bitiş xətli. Hər həftənin içində qəribə bir təlaş var: yetişmək. Bəs nəyi yetişdiririk? Kimdən geri qalırıq? Bu sualların cavabını tapmaq üçün modern həyatın heç bir təklifi yoxdur.

Mən isə bütün bu qarışıqlığın içində bir sənətçi kimi başqa bir şey axtarıram — dünyanın unudulan ritmini. Yaradıcılığın səsli tərəfi var, bir də səssiz tərəfi. Və mənim üçün ən dəyərlisi elə o səssiz tərəfdir: musiqisiz bir melodiyanın axışı, kadrsız bir filmin nəfəsi, sözsüz bir cümlənin gücü. Sənət elə o yerdə yaranır.

Ritmi itirilmiş dünya

Uşaqlıq illərini xatırlayıram. O zamanlar hər şey yavaşıydı, hətta küləyin də öz ritmi vardı. Nənəmin həyətindəki qoz ağacı hər payızda eyni səs verərdi — yıxılan qozların torpağa toxunan səsi elə bir musiqi idi ki, bunu heç bir orkestr, heç bir audio proqram təkrarlaya bilməz. O səsin təmizliyi dünyanı ölçürdü. Mən o zaman anlayırdım: rənglər də danışa bilər, külək də nəsə deyə bilər, sükut belə sanki nəfəs alır.

İndi isə sükut yoxdur. Hər şey daima səs çıxarır. Telefonlar, elanlar, xəbər lentləri, sürətli video axınları — hamısı bir səhnənin dekoru kimi üstümüzə yağır. Amma fərqində deyilik: bu dekor altında dünyanın orijinal ritmi itib.

İnsanlar artıq hiss etməkdə tələsmir. Onlar daha çox bilmək istəyirlər. Hiss ilə bilgi arasındakı fərqi görmədikcə isə dünya daha gərgin olur. Bilik dəyərlidir, amma hiss etmədən yaranan bilik natamamdır. Sənin duymağın, dayanıb baxmağın, bir çiçəyin rəngini müşahidə etməyin, bir xalq mahnısının dərinliyinə varmadan onu dəyərləndirməyin — bütün bunlar artıq nadir bir təcrübəyə çevrilib. Sənətin əsas mənbəyi isə məhz bu duyma qabiliyyətində gizlidir.

Sənətin dayanma gücü

Sənət bizim dünyaya dayanmağımız üçün yaradılmışdır, tələsdirmək üçün yox. Sənət bizi yavaşladır, içimizdəki ritmi geri qaytarır. Bir dəfə uzun illərdən sonra kəndə getmişdim. Axşamüstü çayın qırağına düşdüm. Su o qədər sakit axırdı ki, sanki dünya bir anlıq nəfəsini içində saxlamışdı. O səhnədə anladım ki, həyatın həqiqi ritmi sakitlikdə gizlidir.

Təbiətin bu sakit ritmi məndə hər zaman böyük bir inam oyadır: insan nə qədər uzaqlaşsa da, öz həqiqi varlığına qayıtmaq üçün yollar hələ də açıqdır. Bəzən bir rəsm əsəri yetir bunu, bəzən bir tamaşa, bəzən bir müharibənin qoxusunu belə içində daşıyan köhnə bir xalq mahnısı.

Ən adi şeylərdə belə sənət gizlənə bilər.

Məsələn, bir aktyorun səhnəyə çıxmazdan əvvəl aldığı dərin nəfəs… Səhnə işıqlarının yavaşca açılması… Tamaşa salonunda tamaşa başlamadan əvvəl yaranan o kollektiv sükut… Bunlar hər dəfə məni heyrətləndirir. Sanki həm sənətçi, həm də tamaşaçı eyni ritmi tapmağa çalışır — dünyanın onlara unudduğu ritmi.

Sözün və sükutun dialoqu

Söz danışmaq üçün yaranıb, amma sözün əsl qüdrəti onun susduğunda görünür. Yazı yazarkən bəzən bir cümləni yazmamaq, onu boş buraxmaq, onu susdurmaq daha güclü təsir yaradır. Çünki insan şüuru boşluğu doldurmağı sevir. Oxucu da o boşluğa öz duyğusunu, öz təcrübəsini yerləşdirir.

Bu mənada sənətin ən böyük tərəfi odur ki, o, heç vaxt tək danışmır. Bir film çəkiləndə həmin filmin həqiqi mənasını tamaşaçı özü tamamlayır. Bir şeir yazılanda o şeirin mənası oxucunun içində böyüyür. Bir səhnə əsərində aktyor sükuta qərq olanda, həmin sükutun mənasını tamaşaçı öz nəfəsiylə verir.

Sözlə sükut arasında elə bir harmoniya var ki, insan bu harmoniyanı duyduqda həm özünə, həm də içində daşıdığı xalqa daha yaxınlaşır. Çünki hər xalqın fitrətində sözün ölçüsü, münasibəti, ahəngi olur. Bizdə bu ahəng incəlikdən yaranır. Söz açıq deyiləndə deyil, hiss etdiriləndə güclənir.

Gənclik və unudulan işıq

Son illər tez-tez gənclərlə görüşürəm. Onların maraqlı sualları var, həvəsli yanaşmaları var, amma bir şey hiss olunur: çoxu artıq hiss etmədən keçir. Onlara göstərilən o qədər vizual, o qədər rəqəmsal dünya var ki, ruhları dərinliyə enməyə fürsət tapmır.

Bir dəfə bir tələbə soruşdu: “Sənət həqiqətən dünyanı dəyişə bilər?” Mən düşündüm və cavab verdim: “Sənət dünyanı bir anda dəyişmir. O, insanı dəyişir. Dəyişən insan isə öz növbəsində dünyanı dəyişdirir.”

Əslində bu, bütün bəşəriyyətin ritmidir. İnsan dəyişməyincə dünya dəyişmir. İnsan mahiyyətini xatırlamayınca, mədəniyyət də öz yolundan sapır. Və məncə, bu gün gənclərin ən çox ehtiyacı olan şey hiss etmək bacarığıdır — bir mahnını dinləyəndə özünü onun içinə salmaq, bir əsər oxuyanda ona toxunmaq, bir filmin son kadrında öz həyatını görmək.

Əgər gənclik bunu bacarırsa, demək ki, unudulan ritm yenidən dirçəlməyə başlayır.

Bir xalqın ritmi: sükutla qorunan sənət

Mədəniyyət yalnız böyük binalarda, muzeylərdə, səhnələrdə yaşamadı heç vaxt. Mədəniyyət həyatın içində yaşayır: bir qadının çörək yoğurarkən etdiyi hərəkətdə, bir kişinin qış axşamı soba yanında çay içərkən düşündüyü sözlərdə, bir nənənin nəvə saçını darayarkən verdiyi məlhəm kimi baxışda…

Biz bəzən düşünürük ki, mədəniyyət yalnız yüksək sənətin işidir. Xeyr. Mədəniyyət xalqın ritmidir. O ritm itəndə, sənət də yolunu itirir, insan da özünü.

Amma bizim içimizdə bir şey var ki, bu ritmi qoruyur: incə, amma güclü bir bağlılıq hissi. Bu hiss bəzən bir bayram mahnısında, bəzən bir tar sədasında, bəzən də müasir dünyanın bütün səs-küyünə baxmayaraq qorunub saxlanılan dəyərlərdə gizlənir. İnsanlar bunu bəzən açıq demir, amma davranışları ilə hiss etdirirlər.

Bir xalq üçün dəstək bəzən elə bu səssiz bağlılıqdır: onu ucadan hayqırmadan yaşatmaq, gündəlik həyatın içində daşımaq, əsrin sürətinə uymadan qorumaq.

Ritmi yenidən tapmaq

İllərdir sənətlə məşğul olan biri kimi bilirəm ki, insan bəzən yaratmaq üçün, bəzən isə sadəcə yaşadığını hiss etmək üçün dayanmalıdır. Bu dayanmaq özü bir sənətdir. Dayananda dünya ilə dialoq qurursan. Nəyin dəyişdiyini, nəyin qaldığını, nəyin səndən uzaqlaşdığını, nəyin isə səni gözlədiyini görürsən.

Bəzən bir yazı yazmaq üçün bir kəlmə tapmaq kifayət edir, bəzən isə həmin kəlmə tapılana qədər aylarla gözləmək lazım gəlir. Yaradıcılıq da elə ritm axtarışıdır. İnsan öz daxili ritmini tapanda, dünya ilə əlaqəsi güclənir.

Və mən inanıram ki, unudulan ritmi tapmaq mümkündür. Sadəcə dünya dayanmır deyə, biz də dayanmamalıyıq düşüncəsi yanlışdır. Bəzən dayanmaq lazımdır. Bəzən iç səsini dinləmək lazımdır. Bəzən həyatın qırağına çəkilib ona baxmaq lazımdır.

Çünki dünyanın ritmi elə bizim öz ritmimizdir.

Unudulan ritmin səsi

Bu esseni yazarkən başa düşdüm ki, mən yalnız dünyanın ritmindən danışmıram. Mən həm də insanın daxili səsindən danışıram. Bu səs dəyişmir, sadəcə bəzən görünməz olur. Amma bir gün yenidən eşidilər. Hər sənət əsəri, hər yazı, hər düşüncə bu səsi bir az da olsa oyadır.

Biz üzümüzü itirmədikcə, bu ritm də itmir. Və mən inanıram: dünya nə qədər dəyişsə də, insan öz həqiqi ritmini tapmağa çalışdığı müddətcə sənət də yaşayacaq, söz də yaşayacaq, bir xalqın yaddaşı da.

Çünki dünya səs-küylü ola bilər, amma ritm həmişə sükutdan başlayır.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(02.12.2025)