Nail Zeyniyev, “Ədəbiyyat və incəsənət”
Bu, fəlsəfənin ən qədim və ən mübahisəli suallarından biridir. Əvvəl nə yaranıb - dil, yoxsa düşüncə? Toyuq, yoxsa yumurta?
Ənənəvi baxış belə idi: əvvəl düşüncə var, sonra onu ifadə etmək üçün dil yaranır. Yəni dil düşüncənin vasitəsidir. Amma XX əsrdə dil fəlsəfəsi bu baxışı alt-üst etdi.
Wittgenstein, fəlsəfə tarixinin ən təsirli simalarından biri, dedi ki: "Mənim dilimin sərhədləri mənim dünyamın sərhədləridir". Yəni biz yalnız dilimizin icazə verdiyi qədər düşünə bilirik. Əgər sənin dilində hansısa anlayış üçün söz yoxdursa, sən o anlayışı tam dərk edə bilməzsən.
Misal: eskimosların dilində qar üçün 50-yə yaxın söz var. Çünki onlar üçün qar həyatın mərkəzində durur və qar növlərini ayırd etmək böyük əhəmiyyət daşıyır. Biz isə sadəcə "qar" deyirik və bütün növləri eyni şey kimi qəbul edirik. Deməli, eskimoslar qardakı fərqləri görür, biz isə görmürük çünki bizim dilimiz bunu təmin etmir. Və ya başqa misal: yaponların "wabi-sabi" anlayışı - bu, keçici, natamam, qüsurlu şeylərin gözəlliyi deməkdir. Bizim dilimizə bu anlayışı tam tərcümə etmək mümkün deyil. Və buna görə də, biz bu hissi yaponlar kimi dərindən yaşaya bilmirik. Sapir-Whorf hipotezi deyir ki, dil təkcə düşüncəni ifadə etmir, düşüncəni formalaşdırır. Yəni hansı dildə danışırsan, o cür düşünürsən. Bu nəzəriyyə mübahisəlidir, amma bir həqiqət var: dil dünyaya baxışımızı təsir edir.
İndi isə daha dərin suala gələk: əgər dil düşüncəni formalaşdırırsa, deməli, biz dilimizin əsirik. Dilimiz nə qədər zəngindirsə, düşüncəmiz də bir o qədər zəngindir. Dilimiz yoxsuldursa, düşüncəmiz də məhduddur.
Orwell "1984" romanında bu fikri maksimum şəklədə inkişaf etdirir. Totalitar rejim "newspeak" adlı yeni dil yaradır - minimalist, sadələşdirilmiş dil. Bu dilin məqsədi insanları düşünməkdən məhrum etməkdir. Əgər dildə "azadlıq" sözü yoxdursa, insan azadlıq haqqında düşünə bilməzmi? Orwell deyir ki, bilməz.
Amma dilin yalnız məhdudlaşdırıcı deyil, həm də azadlaşdırıcı tərəfi var. Yeni sözlər öyrənməklə biz yeni dünyalar kəşf edirik. Xarici dil öyrənən insan bunu hiss edir - o, təkcə sözlər öyrənmir, yeni düşüncə tərzinidə öyrənir.
Şairlər və yazıçılar isə daha da irəli gedirlər.Onlar dilin imkanlarını genişləndirirlər. Yeni metaforalar, yeni ifadələr, yeni söz birləşmələri... Onlar dilin sərhədlərini zorlamaqla düşüncənin sərhədlərini də zorlayırlar.
Sonra Borxes yazırdı: "Mən dillə düşünürəm". Bu etiraf çox şey açıqlayır ki, biz dil vasitəsilə deyil, dil içində düşünürük.
Nəticəyə gəldikdə məncə dil və düşüncə ayrılmazdır. Onlar bir-birini yaradır, bir-birini formalaşdırır. Və bu qarşılıqlı əlaqəni başa düşən insan öz dilini zənginləşdirməyə çalışır. Çünki zəngin dil, zəngin həyat deməkdir.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(24.11.2025)
