Nail Zeyniyev, “Ədəbiyyat və incəsənət”

İnsan təbiəti ilə bağlı ən böyük paradokslardan biri yəqin ki, budur. Biz eyni zamanda həm real dünyada yaşayırıq, həm də xəyallarımızın dünyasında. Və çox vaxt bu iki dünya bir-birinə qarışaraq bizi parçalayır.

Flober öz qəhrəmanı Emma Bovaryni məhz bu paradoksun qurbanı olaraq yaratmışdı. Emma romantik romanlar oxuyur, özünə qəhrəmanlıq, ehtiras və böyük sevgi xəyal edirdi. Amma real həyat ona kiçik bir şəhərdə, darıxdırıcı ərdə, gündəlik məişət problemləri verir. Xəyal ilə reallıq arasındakı bu uçurum onu məhv edir.

Amma gəlin düşünək ki, xəyalsız həyat mümkündürmü? İnsan heyvan olmaqdan məhz başlıca xəyal qurma qabiliyyəti ilə fərqlənir. Heyvan yalnız indiki anı yaşayır, ac olduqda ovlayır, yorğun olduqda yatır. İnsan isə keçmişi xatırlayır, gələcəyi planlaşdırır, olmayan şeyləri təsəvvür edir.

Xəyal qurmaq bizi irəli aparır. Hər bir kəşf, hər bir ixtira, hər bir incəsənət əsəri əvvəlcə kimsə tərəfindən xəyal edilmişdir. Wright qardaşları uça bilməyi xəyal etməsəydilər, təyyarə olmazdı. Pikasso kubizimlə dünyaya fərqli baxmağı xəyal etməsəydi, rəssamlıq başqa bir yol tutardı.

Amma xəyalın təhlükəsi də bundadır o, bizi real həyatdan qaçmağa sövq edə bilir. Biz öz xəyallarımızda o qədər rahat oluruq ki, reallıqla üzləşmək istəmirik. Gonçarov bu fenomeni "Oblomov"da ustadlıqla təsvir edir. Qəhrəmanı Oblomov divanından qalxıb həyata qarışmaq əvəzinə, gözəl gələcək haqqında xəyallara dalır.

Deməli, xəyal nə pisdir, nə də yaxşı. Xəyal bir növ alətdir. Düzgün işlətsən, səni yaradıcı, innovativ, irəliyə baxan insan edər. Səhv işlətsən isə, reallıqdan qaçan, passiv, həyatdan narazı insan.

Sual budur: biz xəyallarımızı necə idarə edə bilərik? Əvvəla, xəyal ilə məqsəd arasındakı fərqi anlamalıyıq. Xəyal sadəcə təsəvvürdür. Məqsəd isə planlı, mərhələli, reallığa çevrilə bilən xəyaldır. Emma Bovary xəyal qurdu, amma məqsəd qoymadı. Oblomov da eyni xətaya düşdü.

İkincisi, xəyallarımızı reallıqla müntəzəm qarşılaşdırmalıyıq. Sartr deyirdi ki, insan "məhkum olunmuş azaddır" - yəni biz öz seçimlərimizlə özümüzü yaradırıq. Xəyallarımızı həyata keçirmək və ya keçirməmək bu bizim seçimimizdir. Və bu seçimin məsuliyyətini daşımalıyıq.

Nəticədə xəyal insan ruhunun oksigenidir. Xəyalsız insan boğulur. Amma yalnız xəyalla da yaşamaq olmaz. Balans lazımdır. Bir ayağımız yerdə, bir ayağımız isə buludlarda olmalıdır…

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(13.11.2025)