“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı psixoloq Fazil Cəfərovun Ülviyyə Əbülfəzqızının “Payızı niyə sevirəm, niyə sevmirəm?” essesi barədə yazdığı “Bir essedəki təzadlar, metaforalar və fəlsəfi düşüncələr” məqaləsini təqdim edirik.
Giriş: Payızın Poetik Dilemması
Ülviyyə Əbülfəzqızının "Payızı niyə sevirəm, niyə sevmirəm?" adlı esseistik mühakimələri, ilk baxışdan mövsümi təəssüratların lirik ifadəsi kimi görünsə də, öz dərinliyində insan ruhunun fundamental ziddiyyətlərini sorğulayan, varlığın əsas suallarına cavab axtaran çoxşaxəli fəlsəfi-poetik diskurs formalaşdırır. Bu mətn sadəcə xəzəlin və sərin yağışların təsviri deyil; sevgi və kədər, itki və ümid, son və başlanğıc kimi universal anlayışların bir fəslin simasında cəmləşdiyi mürəkkəb düşüncə məkanıdır. Müəllif payıza olan ambivalent münasibətini təsvir edərkən, əslində insanın öz daxili aləmindəki əbədi mübarizəni, duyğuların sərhədində dayanmağın gərginliyini və bu təzadlardan doğan mənəvi kamillik prosesini tədqiq edir. Bu təhlilin əsas məqsədi, Ülviyyə Əbülfəzqızının payıza yüklədiyi simvolik mənaları, onun fəlsəfi dərinliyini və bu fəslin timsalında həyatın dialektik təbiətini necə ustalıqla təsvir etdiyini araşdırmaqdır.
1. Duyğuların Sərhədində: Sevgi və Kədərin Ziddiyyəti
Əsərin əsas psixoloji inkişaf xətti və fəlsəfi gərginliyi müəllifin payıza qarşı bəslədiyi bir-birinə tamamilə zidd duyğulardan qaynaqlanır. Bu ziddiyyətin təhlili mətnin dərin qatlarına enmək üçün açar rolunu oynayır və təhlilimizin dialektik əsasını – tezis və antitezis qarşıdurmasını təşkil edir. Müəllif bu daxili mübarizəni "Bəzən duyğuların sərhədində ilişib qalırıq" cümləsi ilə başlayaraq, "Sevmək, ya sevməmək, bu təzad..." sualı ilə kulminasiya nöqtəsinə çatdırır. Bu qarşıdurma sadəcə emosional tərəddüd deyil, eyni zamanda ruhda "daxili boşluq" yaradan, insanı öz varlığı ilə üz-üzə qoyan ekzistensial bir prosesdir.
Bir tərəfdən müəllif, payızın dağıdıcı-melanxolik atributlarını qabarıq şəkildə təsvir edir. Bu təsvirlər sistemli şəkildə fəslin qaranlıq üzünü ortaya qoyur: Günəşin "küsüb uzaqlaşması" ilə istiliyin və həyat enerjisinin itirilməsi hissi yaradılır; külək "yaralı yarpaqlara balta çalan" amansız, şüurlu bir qüvvə kimi təqdim olunur; tökülən yarpaqlar "insanların ölmüş arzuları" ilə eyniləşdirilərək hər bir xəzəl parçasına faciəvi məna yüklənir; yağışlar isə "səmaların yarpaqlara saxladığı yas" olaraq ümumi kədər atmosferini tamamlayır. Bütün bu ünsürlər müəllifi "melanxoliya məclisinə" dəvət edərək onu payızın antitezisi ilə, yəni onun dağıdıcı mahiyyəti ilə üzləşdirir. Lakin bu kədərli mənzərəyə baxmayaraq, müəllif payıza olan sevgisini – təhlilimizin tezisini – qətiyyətlə müdafiə edir. "Mən sarışın payızı sevirəm axı" və "Mənim sevgim yenilməz, ölməzdir axı" kimi bəyanatlar, onun bu fəslin tərəfində durduğunu və bütün mənfi cəhətlərinə rəğmən ondan imtina etmədiyini göstərir. Müəllif bu qarşıdurmanı daha da dərinləşdirərək payızı bir sınaq vasitəsi kimi görür və ritorik sualla bu fikri təsdiqləyir: "Bəlkə, elə bizi- sevgimizi sınayır." Bu ziddiyyətli münasibət, əsərin sadəcə emosional bir təsvirdən daha dərin, fəlsəfi bir axtarış olduğunu ortaya qoyur.
2. Payızın Metaforik Dünyası: Canlanan Təbiət və Simvollar
Ülviyyə Əbülfəzqızı payızı təsvir etmək üçün son dərəcə zəngin metafora və personifikasiya sistemindən istifadə edir. Bu bədii ifadələr fəslin sadəcə təbiət hadisəsi kimi deyil, eyni zamanda canlı, düşünən, mürəkkəb xarakterə malik bir varlıq kimi qavranılmasına xidmət edir. Müəllif payızı "sarışın", "ərköyün" və "şıltaq" bir obrazla eyniləşdirir. Bu personifikasiya payıza həm cazibədarlıq, həm də gözlənilməzlik və mürəkkəblik qazandıraraq ona insani bir xarakter bəxş edir; o, həm sevilən, həm də çətin anlar yaşadan bir varlıqdır.
Əsərdə təkcə payız deyil, onunla bağlı digər təbiət ünsürləri də canlandırılaraq, bütöv bir simvolik dünya yaradılır. Bu, payızın təqdim etdiyi mənzərəni daha dramatik və təsirli edir, oxucunu müəllifin daxili mübarizəsinin birbaşa iştirakçısına çevirir.
Əsərdə təbiət ünsürləri müəllifin daxili aləminin güzgüsü rolunu oynayır:
- Günəş: Onun "isti nəfəsi" həyatı, sevgini və təravəti simvolizə edir. Günəşin "küsüb uzaqlaşması" isə məhrumiyyət və soyuqluq hissini yaradır.
- Külək: Külək dağıdıcı, amansız bir qüvvə kimi təsvir edilir. Onun yarpaqlara "balta çalması" itkilərin qaçılmazlığını və həyatın sərt reallıqlarını vurğulayır.
- Yağış: Yağışlar sadəcə təbii bir hadisə deyil, yarpaqların ölümünə tutulan "yas" mərasimidir. Bu, kədər və hüzn atmosferini dərinləşdirən güclü bir metafordur.
Bu bədii təsvirlər sadəcə mətnin atmosferini dərinləşdirmir, həm də onun fəlsəfi yükünü artırır. Küləyin sadəcə əsməsi deyil, "balta çalması" təsviri ona təsadüfi bir təbiət hadisəsi deyil, şüurlu və qəddar bir hərəkət mənası verir. Bu, yarpaqların (ölmüş arzuların) ölümünü daha faciəvi və qaçılmaz edir. Günəşin "küsməsi", səmaların "yas saxlaması" bütün kainatın bu kədərli dramda iştirak etdiyini göstərir. Beləliklə, metaforik dünya vasitəsilə müəllif, təbiəti insanın daxili aləminin və taleyinin güzgüsünə çevirir. Payız bu simvolik aləmdə təkcə bir fəsil deyil, həm də həyat dərsləri verən sərt, lakin müdrik bir müəllim rolunu oynayır.
3. Düşündürən Fəsil: Payızın Öyrətdiyi Həyat Dərsləri
Ülviyyə Əbülfəzqızının yaradıcılığında payız sadəcə kədər və melanxoliya mənbəyi deyil, həm də insan həyatının mərhələləri, qaçılmaz reallıqlar və mənəvi yetkinlik haqqında dərin dərslər verən bir müəllimdir. Müəllif bu fəlsəfi yanaşmanı "Sən kədərləndirmirsən, düşündürürsən" ifadəsi ilə aydın şəkildə ortaya qoyur. Məhz əvvəlki bölmədə təhlil edilən metaforik qəddarlıq ("balta çalan" külək, "yas tutan" səmalar) bu dərslərin emosional zəminini hazırlayır və onlara dərin təsir gücü verir. Müəllifin təqdimatında payız, üç fundamental ekzistensial dərsin daşıyıcısına çevrilir:
1. Gəncliyin və Canlılığın Dəyəri: Payızın ən bariz əlaməti yaşıl yarpaqların xəzələ çevrilməsidir. Müəllif bu prosesdə dərin bir həyat fəlsəfəsi görür: "Yaşıl yarpağı xəzələ çevirirsən. Anladırsan ki, yaşıl olanda qədrini bil, ömrünü boşa xərcləmə". Bu, həyatın müvəqqətiliyi, gəncliyin və enerjinin bir gün sona çatacağı və bu səbəbdən hər anın dəyərini bilməyin vacibliyi haqqında güclü bir xəbərdarlıqdır.
2. Çətinliklərə Hazırlıq: Payız özü ilə sərinlik və soyuqluq gətirir. Müəllif bunu insan münasibətlərinə metaforik olaraq tətbiq edir: "Anladırsan ki, həmişə isti münasibət sənə sarılmayacaq, soyuğun da dadını bil". Bu fikir, həyatın yalnız xoş anlardan ibarət olmadığını, enişlərin və yoxuşların, isti münasibətlərlə yanaşı, soyuqluğun və xəyanətin də qaçılmaz olduğunu anlamaq üçün bir dərsdir. Payız insanı mənəvi cəhətdən möhkəmlənməyə və çətinliklərə hazır olmağa çağırır.
3. Qürurun Əbəsliyi və Təvazökarlıq: Mətndə yer alan şeir parçası payızın verdiyi ən dərin fəlsəfi dərslərdən birini ifadə edir. "Uca budaqlarda taxt quran" yarpağa müraciət, əslində yüksəlişin, qüdrətin və qürurun müvəqqəti olduğunu vurğulayır:
Bu dərslər sayəsində müəllifin payıza olan münasibəti sadəcə emosional qavrayışdan çıxaraq intellektual və mənəvi bir anlayış səviyyəsinə yüksəlir. O, anlayır ki, payız bir son deyil, həyatın təbii dövranının zəruri bir keçid mərhələsidir.
4. Xəzəldən Bahara: Yenidən Doğuş və Ümidin Təsdiqi
Əsərin sonunda müəllif payızın dağıdıcı və kədərli obrazından uzaqlaşaraq, onu həyat dövranının ayrılmaz, hətta yaradıcı bir parçası kimi qəbul edir. Bu bölmə, əvvəldə qoyulan tezis (sevgi) və antitezisin (kədər) dialektik mübarizəsinin nəticəsi olan sintezi təqdim edir. Bu sintez, ziddiyyətlərin aradan qalxması deyil, onların daha yüksək səviyyədə dərk edilərək barışdırılmasıdır. Müəllif payızı artıq sadəcə bir fəsil kimi deyil, "YARADANIN yaratdığı bu möcüzə" kimi qiymətləndirir və bu səbəbdən onu "sevməyə bilmərəm" deyərək qəti bir mövqe nümayiş etdirir. Bu baxış, əvvəlki "sevmək, ya sevməmək" tərəddüdünü tamamilə aradan qaldıraraq yeni bir anlayış səviyyəsinə keçidi təmin edir.
Müəllif payızın bir son deyil, əksinə, yaz üçün bir hazırlıq olduğu fikrini inkişaf etdirir. O, payızın əsl məqsədinin ölümü deyil, yenidən doğuşu təmin etmək olduğuna inanır: "Bəlkə də, adını dəyişib yaza çevrilirsən, mən buna inanıram". Bu düşüncə payızın funksiyasını yenidən mənalandırır. Müəllifin qeyd etdiyi kimi, payız "elə yaşılı daha da sevdirmək üçün sarıya çevirib həsrət çəkdirəndən sonra yenə də yaşıla boyayır". Bu, itkinin və həsrətin əslində varlığın qədrini bilmək üçün zəruri olduğu fəlsəfəsini ifadə edir.
Əsərin son cümləsi – "Mənim sarışın PAYIZIM, ərköyün, şıltaq olsan da, səni sevirəm!" – bütün əvvəlki şübhələri, ağrıları və tərəddüdləri geridə qoyan səmimi bir sevgi etirafıdır. Bu, payızı bütün qüsurları və ziddiyyətləri ilə birlikdə qəbul etməyin, onu olduğu kimi sevməyin təntənəsidir. Bu nöqtədə müəllif payızın simasında təbiətin və həyatın dialektik təbiətini – hər sonun yeni bir başlanğıc üçün zəruri şərt olduğunu tam mənası ilə qəbul edir.
Nəticə: Payız – Ruhun Güzgüsü
Yekun olaraq, Ülviyyə Əbülfəzqızının "Payızı niyə sevirəm, niyə sevmirəm?" əsəri payız fəsli haqqında yazılmış lirik bir essedən çox daha dərin məna kəsb edir. Burada payız sadəcə bir fəsil deyil, insan ruhunun ən mürəkkəb duyğularını – kədər və sevgini, itki və ümidi, düşüncə və mənəvi oyanışı əks etdirən simvolik bir güzgüdür. Müəllif, payızın ziddiyyətli təbiətini təhlil edərək, əslində insanın öz daxili aləmindəki əbədi mübarizəni, təzadların harmoniyasını axtarır. Onun təfəkkürü kədərli müşahidədən (antitezis) başlayıb fəlsəfi düşüncəyə, oradan isə həyatın dövranını və yenidən doğuşu qəbul edən mənəvi sintezə yüksəlir. Beləliklə, müəllifin bu təzadlı fəsli bütün mürəkkəbliyi ilə qəbul etməsi, əslində həyatın dialektik mahiyyətini dərk etməsinin bədii təcəssümüdür.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(12.11.2025)
