Ülviyyə Əbülfəzqızı, “Ədəbiyyat və incəsənət”
Salam " Ədəbiyyat və İncəsənət" portalının dəyərli izləyiciləri. Bu dəfə " Psixologiya saatı" rubrikasında bədii Ədəbiyyatın məktəbəqədər yaşlı uşaqlara təsirindən danışacağıq. Körpələrimiz ana bətnindən ayrılıb həyata gəldiyi gündən sözlərlə əzizləyirik. Ana südü və ana laylası körpə üçün əvəzedilməzdir. Sözün gücü haqqında çox danmışıq. Bu dəfə dəyərli psixoterapevt və psixoloq Fazil Cəfərovla uşaqlara bədii Ədəbiyyatın təsirindən söz açacağıq.
-Salam dəyərli Fazil bəy, söz Sizindir.
-Xoş gördük, əziz Ülviyyə xanım. Rubrikanıza dəvət etdiyiniz üçün təşəkkür edirəm. Bu mövzu ilə əlaqəli ətraflı danışmaq olar.
Giriş: Erkən İnkişafda Sözün Gücü
Uşağın şəxsiyyətinin təməli həyatının ilk illərində qoyulur və bu mürəkkəb prosesdə onun ətraf aləmdən aldığı hər bir təəssürat müstəsna əhəmiyyət kəsb edir. Məhz bu dövrdə bədii ədəbiyyat sadəcə bir əyləncə vasitəsi deyil, uşağın daxili dünyasını formalaşdıran, dəyərlər sistemini quran və təfəkkürünü inkişaf etdirən fundamental psixopedaqoji vasitəyə çevrilir. Uşaq ədəbiyyatı onun gələcək həyat yolunun mənəvi kompas rolunu oynayır.
Görkəmli psixoloq Lev Vıqotskinin də qeyd etdiyi kimi, "uşağın təfəkkürü oyun və təsəvvür üzərində qurulur". Bədii ədəbiyyat – nağıllar, şeirlər və hekayələr – bu təsəvvür dünyasını qidalandıran və zənginləşdirən ən güclü mənbədir. Hər bir bədii mətn uşağın zehnində yeni obrazlar yaradır, ona tanış olmadığı hissləri yaşadır və yaradıcılıq potensialını hərəkətə gətirir.
Erkən yaşlarda uşağın beyni "emosional yaddaş" prinsipi ilə işləyir və ətraf mühitdən aldığı təəssüratları dərin şəkildə mənimsəyir. Bədii əsərlərin qəhrəmanları ilə yaşanan emosional anlar – sevinc, həyəcan, kədər və ya qələbə hissi – uşağın yaddaşında silinməz izlər buraxaraq onun mənəvi dünyasının təməl daşlarına çevrilir.
Bədii Ədəbiyyatın Çoxtərəfli Təsiri: İnkişafın Əsas İstiqamətləri
Adətən ayrı-ayrı inkişaf sahələri kimi nəzərdən keçirilsə də, məktəbəqədər yaşlı uşağın idraki, emosional və sosial inkişafı bir-biri ilə dərindən əlaqəlidir. Bədii ədəbiyyat məhz ona görə unikal pedaqoji alət hesab olunur ki, o, bu sahələrə təcrid olunmuş şəkildə deyil, vahid, holistik təsir vasitəsilə müraciət edir.
Nitq və Təfəkkürün Formalaşması
Məktəbəqədər yaş dövründə uşaqlar ətrafdan eşitdiklərini birbaşa mənimsəyərək öz danışıq vərdişlərini qururlar. Bədii ədəbiyyat bu prosesdə misilsiz rol oynayır. Nağıl və şeirlər vasitəsilə uşaq dilin melodiyasını, intonasiyasını və ritmini mənimsəyir. O, dinlədiyi mətnlərdən yeni sözlər öyrənir, mürəkkəb söz birləşmələrinin mənasını intuitiv şəkildə hiss edir və zamanla öz fikirlərini daha zəngin və sərbəst ifadə etməyə başlayır. Bu, sadəcə söz ehtiyatının artması deyil, həm də nitq mədəniyyətinin təməlinin qoyulması deməkdir.
“Uşağın düşüncə mədəniyyəti onun söz mədəniyyəti ilə ölçülür”. Bu o deməkdir ki, zəngin və ifadəli nitqə sahib olan uşaq daha aydın və məntiqli düşünmə qabiliyyətinə yiyələnir. Beləliklə, bədii ədəbiyyat uşağın təkcə danışığını deyil, həm də təfəkkürünü formalaşdıran ən əsas vasitələrdən birinə çevrilir.
Mənəvi və Emosional Tərbiyə
Uşaqlara mənəvi dəyərləri quru nəsihətlərlə deyil, məhz hisslər və canlı obrazlar vasitəsilə aşılamaq mümkündür. Bədii ədəbiyyat bu prosesdə ən təsirli vasitədir. Uşaq nağıl qəhrəmanının taleyini yaşayır, onunla birlikdə sevinir, kədərlənir, çətinliklərdən çıxış yolu axtarır və nəticədə "yaxşı" və "pis" davranışın nə demək olduğunu emosional olaraq dərk edir.
Psixoanalitik M. Eriksonun nəzəriyyəsinə görə, uşaqlıqda qazanılan emosional təcrübələr gələcək şəxsiyyət inkişafının təməlini təşkil edir. Məhz bu dövrdə, yəni “Təşəbbüskarlıq günahkarlığa qarşı” mərhələsində uşaq bədii əsərlərin qəhrəmanları ilə empatiya quraraq (“Cırtdan”ın cəsarəti, “Göyçək Fatma”nın çalışqanlığı) müxtəlif sosial təşəbbüsləri və onların nəticələrini təhlükəsiz şəraitdə kəşf edir. Bu, onda günahkarlıq hissi deyil, sağlam məqsəd hissini formalaşdırır, empatiya və emosional sabitliyi gücləndirir.
Bədii ədəbiyyat uşağa dəyərləri hisslərlə öyrədir.
Məsələn, “Cırtdan” nağılında cəsarət və birlik, “Göyçək Fatma”da sədaqət və zəhmət, “Tülkü və qurd” kimi xalq hekayələrində isə ağıllılıq və ədalət ön plana çəkilir.
Bu əsərlər vasitəsilə uşaq yaxşı və pis davranış nümunələrini fərqləndirməyi öyrənir.
Təxəyyül və Yaradıcılığın Stimullaşdırılması
Nağıllar uşağın fantaziya dünyasının sərhədlərini genişləndirən sehrli bir qapıdır. Oxunan və ya danışılan hər bir obraz, hər bir hadisə uşağın beynində yeni bir "film" yaradır. O, təsvir edilən məkanları, personajların görünüşünü və hərəkətlərini öz təxəyyülündə canlandırır. Bu proses passiv dinləmə deyil, aktiv zehni fəaliyyətdir və yaradıcı təfəkkürün ilk cücərtiləridir.
Tərbiyəçilər bu prosesi daha da dərinləşdirə bilərlər. Məsələn, nağıl oxuduqdan sonra uşaqlara "Sən olsaydın, nə edərdin?" və ya "Nağıl başqa cür necə bitə bilərdi?" kimi suallar vermək onların fikirləşmə və uydurma qabiliyyətini güclü şəkildə stimullaşdırır. Belə tapşırıqlar uşağı standart çərçivələrdən kənara çıxmağa və öz yaradıcı potensialını kəşf etməyə sövq edir.
Sosial Bacarıqların İnkişafı
Bədii əsərlər uşaqlar üçün bir növ sosial həyat məktəbidir. Nağıl və hekayələrdəki qəhrəmanların bir-biri ilə münasibətləri, onların davranışları və seçimləri uşaqlara zəngin sosial davranış modelləri təqdim edir. Uşaq bu modelləri müşahidə edərək cəmiyyətdə qəbul edilmiş normaları və ünsiyyət qaydalarını mənimsəyir.
"Dostluq", "kömək", "vicdan" kimi abstrakt anlayışlar obraz və hadisə dili ilə uşağa daha asan çatdırılır. Məsələn, "Bülbül və tikan" hekayəsi uşağı ambivalentlik kimi mürəkkəb və yetkin bir konsepsiya ilə tanış edir: müsbət nəticələr (gözəllik) mənfi təcrübələrlə (ağrı) bir-birinə bağlı ola bilər. Bu, uşağın sadə, ağ-qara dünya görüşündən kənara çıxması və emosional inkişafında mühüm bir addım atması üçün kritik əhəmiyyət daşıyır.
Bu universal inkişaf prinsipləri milli ədəbiyyatın süzgəcindən keçirildikdə unikal mədəni rezonans qazanır. Azərbaycan uşaq ədəbiyyatının bu bacarıqları spesifik mədəni və milli kimlik çərçivəsində formalaşdırmaq üçün güclü bir vasitədir
Milli Kimliyin Formalaşmasında Azərbaycan Uşaq Ədəbiyyatının Xüsusi Yeri
Milli ədəbiyyat uşağın öz xalqının mədəniyyəti, tarixi və dəyərləri ilə ilk tanışlıq mənbəyidir. Bu əsərlər vasitəsilə uşaqlarda vətənpərvərlik, təbiətə sevgi və milli-mənəvi kimliyin təməli qoyulur. Abdulla Şaiqin fundamental əsərlərindən tutmuş Əhməd Cavad və Məmməd Arazın vətənpərvər şeirlərinə, Rəsul Rzanın lirik ifadələrinə qədər Azərbaycan uşaq ədəbiyyatı milli kimliyin inkişafı üçün zəngin bir xəzinədir. Səməd Vurğun, Mirmehdi Seyidzadə kimi klassiklərimizin yaradıcılığı uşaqların qəlbində Vətənə, anaya, əməyə və insani dəyərlərə məhəbbət hislərini oyadır.
Səməd Vurğunun "Ana və uşaq" şeiri: Bu əsər uşaq qəlbinin ən incə tellərinə toxunaraq onlarda ana sevgisinin, məhəbbətin və qayğının nə qədər müqəddəs olduğunu tərənnüm edir. Şeirin ahəngi və səmimiyyəti uşaqlarda sevgi və qayğı hisslərini gücləndirir.
Abdulla Şaiqin "Ana yurdum" şeiri: Bu şeir uşağın qəlbində ilkin Vətən hissinin formalaşmasına xidmət edir. Sadə və anlaşıqlı dildə yazılmış misralar vasitəsilə uşaq öz yurduna, onun təbiətinə və gözəlliklərinə qarşı ilkin məhəbbət duyğuları yaşayır.
"Tıq-tıq xanım" nağılı: Bu nağılın gücü onun personajların müqayisəsi (character foils) metodundan istifadəsindədir. Zəhmətkeş siçan sadəcə müsbət qəhrəman deyil; onun məsuliyyətli hərəkətləri Tıq-tıq xanımın dayaz təşəxxüsü ilə kəskin təzad təşkil edir. Bu birbaşa müqayisə uşağa əməyin tənbəllik üzərindəki üstünlüyünün nəticələrini anlamaq üçün aydın və yaddaqalan bir idraki çərçivə təqdim edərək, əməksevərlik və sadəliyin dəyərini dərk etdirir.
Bu kimi nümunələr uşaqların həm milli, həm də mənəvi kimliyinin formalaşması üçün möhkəm bir bədii və tərbiyəvi baza yaradır. Onlar uşağa kim olduğunu və hansı mədəniyyətə mənsub olduğunu dərk etməyə kömək edir.
Tədris Prosesi üçün Praktiki Tövsiyələr və Fəaliyyət Nümunələri
Altı yaşına qədər olan dövrdə uşaqların təxəyyül, nitq və emosional sahəsi ən sürətlə inkişaf edir.
Bədii ədəbiyyat bu inkişafın həm qida mənbəyi, həm də yönləndirici qüvvəsidir.
Nağıl və şeirlər uşağın dünyanı “emosional süzgəcdən” keçirməsinə, həyat hadisələrini duyğularla dərk etməsinə şərait yaradır.
Belə uşaqlar daha empatik, yaradıcı və dil baxımından zəngin olur.
Həftəlik “Nağıl və Söz Günü” Tədbirləri Bu tədbirlər çərçivəsində uşaqlar həftə ərzində dinlədikləri və ya oxuduqları nağıl və hekayələrdən sevdikləri obrazları səhnələşdirə bilərlər. Sadə dekorasiyalar və kostyumlar vasitəsilə təşkil olunan bu kiçik tamaşalar uşaqların həm nitq bacarığını, həm də özünəinamını və özünü sərbəst ifadə etmə qabiliyyətini əhəmiyyətli dərəcədə artırır.
“Nağılterapiya” və Bədii Oxu Saatları Nağılterapiya – art-terapiya və psixokorreksiya sahəsində qəbul edilmiş bir metod olaraq, nağılların metaforik dilindən istifadə edərək uşaqların daxili münaqişələrini xariciləşdirməsinə və həll etməsinə kömək edir. Bu metodun və bədii oxu saatlarının təlim proqramına daxil edilməsi uşaqlarda qorxu və həyəcan kimi emosional gərginliklərin azaldılması üçün kritik əhəmiyyət daşıyır. Nağıl qəhrəmanlarının timsalında öz problemlərinin həllini görən uşaqlar öz hisslərini daha rahat ifadə etmək üçün strukturlaşdırılmış bir vasitə əldə edirlər.
Personajlar Əsasında Yaradıcılıq Fəaliyyətləri Bədii əsəri dinlədikdən sonra uşaqlara personajların rəsmini çəkmək və ya əl işlərini hazırlamaq tapşırılır. Bu multi-modal fəaliyyətlər vizual-məkan və kinestetik öyrənmə kanallarını aktivləşdirir və Gardnerin çoxnövlü zəka nəzəriyyəsinə tam uyğundur. Bu yanaşma, fərqli öyrənmə profillərinə malik uşaqlar üçün ədəbi təcrübənin əlçatan və təsirli olmasını təmin edir, eyni zamanda təxəyyülü və incə motor bacarıqlarını inkişaf etdirir.
Milli Ədəbiyyata Üstünlük Verilməsi Uşaq bağçalarında və ibtidai siniflərdə tədris proqramı tərtib edilərkən yerli yazıçıların əsərlərinə xüsusi üstünlük verilməlidir. Bu, təkcə uşaqların milli ədəbiyyatı tanıması üçün deyil, həm də onların öz mədəni kökləri ilə bağ qurması və milli kimliyin qorunması baxımından strateji əhəmiyyət daşıyır.
Valideynlərlə İşin Təşkili Bu vebinarların məqsədi bağçadakı pedaqoji işlə ev mühiti arasında körpü yaratmaqdır. Valideynlərə izah etməliyik ki, birlikdə kitab oxumaq sadəcə akademik bir məşğuliyyət deyil; bu, ortaq emosional təcrübə vasitəsilə valideyn-uşaq bağlılığını gücləndirən güclü bir münasibət fəaliyyətidir və bu, sağlam psixoloji inkişafın təməl daşıdır.
Bu fəaliyyətlərin yekun məqsədi uşaq üçün oxumağı öyrənilməsi zəruri olan bir bacarıq kimi deyil, həyatı anlamaq, zənginləşdirmək və ondan zövq almaq üçün bir dəyər kimi təqdim etməkdir.
Yekun:
Gələcəyə Açılan Pəncərə kimi Kitab
Bu metodoloji vəsaitdə təqdim olunan arqumentlər və təhlillər göstərir ki, bədii ədəbiyyat məktəbəqədər yaşlı uşaqların hərtərəfli inkişafı üçün əvəzsiz bir rol oynayır. O, uşaq inkişafının həm "qida mənbəyi", həm də "yönləndirici qüvvəsi" kimi çıxış edir. Ədəbiyyat uşağın təxəyyülünü qidalandırır, söz ehtiyatını zənginləşdirir və eyni zamanda onun mənəvi kompasını formalaşdıraraq doğru dəyərlərə istiqamətləndirir.
Nəticə olaraq qeyd etmək lazımdır ki, bədii ədəbiyyatla zəngin bir mühitdə tərbiyə olunan uşaqlar gələcəkdə daha empatik, yaradıcı və dil baxımından zəngin şəxsiyyətlər kimi formalaşırlar. Onlar dünyanı sadəcə görmür, həm də onu duymağı və dərk etməyi bacarırlar.
Bu baxımdan tərbiyəçinin rolu sadəcə nağıl oxumaqdan ibarət deyil. Onun əsas vəzifəsi uşağın kitabla dərin emosional bağ qurmasına şərait yaratmaq və onun üçün oxumağı ömürlük bir səyahətə, kəşfə və dəyərə çevirməkdir.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(16.10.2025)
