Harun Soltanov, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Heç ölüm haqqında ciddi düşündüyün olub? Yoxsa sən də əksər insanlar kimi ölümü yad bir hadisə sayırsan? Qonşunun, tanışın, uzaq qohumun başına gələn bir iş?

Biz ölüm deyəndə həmişə başqasını təsəvvür edirik, özümüzü isə kənara qoyuruq. Sanki ölümlə gizli bir müqavilə bağlamışıq ki, "onları apar, amma mənə dəymə." Halbuki, biz hər gün ölümün içindən keçir, amma görməzlikdən gəlirik. Məhəllədə eşitdiyin bir yas xəbəri, küçədə yanından ötüb gedən cənazə maşını, qəbiristanlıqda bir daşın üstünə yazılmış tarix. Bax bunların hamısı sənə bir mesaj göndərir. Amma sən o mesajı oxumursan.

Bizim gördüyümüz cənazələr sadəcə zahirdir. Göz yaşı, yas çadırı, mollanın duası. Amma o tabutun içində, bizdən gizli bir səhnə başlayır. Elə bir səhnə ki, hər kəs bir gün onu yaşayacaq. Sən də, mən də, hamı. Və o səhnədə insanın qarşısına ömrü boyu dəyər verdiyi şeylər çıxacaq. Bax indi bir düşün. Neçə dəfə cənazədə olmusan? Neçə dəfə çiynində tabut aparmısan, ya da uzaqdan seyr etmisən? Ən çox yadında nə qalıb? İnsanların ağlaması? Yoxsa yas süfrəsində verilən yemək? Hətta bəzən biz elə öyrəşmişik ki, dəfn mərasiminin özünü də sanki bir sosial tədbir kimi qəbul edirik. Görüşürük, hal-əhval tuturuq, tanışlarla salamlaşıb qəhvə içirik. "Allah rəhmət eləsin" deyirik, amma içimizdə çox vaxt o qədər də dərin bir şey hiss etmirik. Çünki biz ölümü həmişə başqasına aid bilmişik.

 Tabutun içində uzanan insana baxanda belə, beynimiz gizlincə pıçıldayır, "O öldü, amma mən yaşayıram. Bu hələ mənim başıma gəlməyib."Halbuki, əslində hər cənazə bizim öz filmimizin treyleridir. O qara qutuda uzanan, bir gün sən özünsən. Amma biz bu həqiqəti qəbul etməkdən qaçırıq. Çünki qəbul etsək, bütün planlarımız, arzularımız, "gələcəkdə edəcəyəm" dediklərimiz bir göz qırpımında mənasız görünəcək. Ən maraqlısı budur ki, bizim gördüyümüz sadəcə səthdir. Biz orada bir nəfərin üstünü torpaqla örtürük və elə bilirik ki, hər şey bitdi. Halbuki, dəfn mərasimi dünyəvi gözə görünən son səhnədir. Qapı bağlandı, insanlar dağıldı, amma ruh üçün pərdə yenicə açılır. Sən tabuta baxırsan və düşünürsən. "Yazıq, indi heç nə hiss etmir." Amma o yazığın ən ağır imtahanı elə indi başlayır. Biz plov qaşıqlayırıq, çay içirik, siqaret tüstüləyirik. O isə artıq Əzrayıl ilə qarşı-qarşıyadır. Biz kənardan görmürük, amma o, canını təslim etdiyi an üç surət ilə üzləşir. Ömrünün bütün dəyərini verdiyi mal-mülkü, canından çox sevdiyi övladları və bütün ömrü boyu qazandığı əməlləri.

 İnsan ömrü boyu bunların hər birinə güvənib. Düşünüb ki, "var-dövlətim mənim dayağımdır", "övladlarım mənim sabahımdır", "əməllərim? – onları da unudarıq, dünya belədir də..." Amma qəbir qapısı açıldımı, bütün yalanlar bitir. Orada artıq təskinlik yoxdur, bəhanə yoxdur, özünü aldatmaq yoxdur. Bax, sən dəfn məclisində mollanın səsini eşidirsən, başını aşağı salıb kədərli görünürsən, amma sənin o gördüyün səhnənin arxa tərəfində başqa bir film gedir. Ruh sarsılır, çırpınır, axtarır.  "Mənimlə kim qalacaq?" Mal-mülk bölünür, övlad geri dönür, təkcə əməllər qalır.

 İndi düşün, sən neçə dəfə başqasının qəbrinə torpaq atmısan? Bəs o torpaq hər dəfə sənə nə deyirdi? Heç qulaq asmadın? Çünki hər ovuc torpaq əslində belə pıçıldayır. "Bir gün sən də bu torpağın altına uzanacaqsan. O gün sənin də yanında yalnız əməllərin olacaq." Amma sən eşitmədin. Çünki qulaqların dünyanın səs-küyü ilə tutulmuşdu. Qazanc səsi, bazarın gurultusu, telefon zəngi, sosial şəbəkənin bildirişi... Sən hər şeyə qulaq verdin, amma o torpağın pıçıltısına yox. Halbuki, ölümü yad adamın taleyi bilmək, özünü "növbədən kənar" saymaq ən böyük aldanışdır. Ölüm heç vaxt xəbərdarlıq etmir. Nə yaşına baxır, nə vəzifənə, nə də cibindəki pula. Bir gün o, sənin qapını da döyəcək. Və o an başa düşəcəksən ki, bütün dəfn məclisləri əslində sənin üçün verilmiş dərs idi amma sən dərsi öyrənmədin. Bütün bunlar bizim gözümüzdən gizlidir. Biz çadırda plov yeyərkən, çay içərkən, siqaret tüstüləyərkən  tabutun içində isə tamam başqa bir aləm açılır. Ruh artıq geri dönüşü olmayan bir səfərə çıxır. Biz torpağın üstünə ayaq basırıq, amma o torpağın altında ilk addımlarını atır.

İnsan ömrü boyu sahib olduqlarına güvənib. Pul yığdı, evlər tikdi, övlad böyütdü, özünə "güclü" bir həyat qurdu. Elə bildi ki, bunlar ona əbədi dayaq olacaq. Amma ölüm gəldiyi anda bütün bu yığdıqları ilə üz-üzə qalır. O anda heç kim gizlənə bilmir, heç kim bəhanə gətirə bilmir. Məhz o an, Əzrayıl ruhun qarşısına çıxır. Əllərində heç bir silah yoxdur amma varlığı ilə bütün həyatı silkələyir. Və ruhun qarşısında üç surət peyda olur.. İnsanın bütün ömrünü sərf etdiyi üç şey. O gündən etibarən onları hamımız tanıyırıq, amma heç vaxt bu qədər aydın görməmişik. Can bədəndən ayrıldığı an ruh dərin bir boşluğun içinə düşür. Orada üç varlıq peyda olur, insan ömrü boyu arxasınca qaçdığı üç məfhumun cildə girmiş surəti.

Birincisi, mal-mülkdür. Əgər halal qazanılıbsa, nur saçan bir simada görünür. Libası ağappaq, ətri güllər kimi xoş, sanki insanı arxayınlaşdıran bir yoldaş. Əgər haram qatılıbsa, üz-gözündə qaranlıq, baxışlarında yırtıcılıq, qoxusunda murdarlıq duyulur. Bu varlıq, sanki insanı cəlb etsə də, arxasından başqa əllər dartışır. Övladların, qohumların, yad insanların əlləri… hərəsi bir parça qoparmaq üçün onun paltarını cırır.

Ruh çaşqınlıq içində qışqırır:

- Dayanın! O, mənim ömrümün əziyyətidir, necə mənim yanımda qalmaz?

Əzrayıl isə soyuq səslə cavab verir:

-Görmürsənmi? Onlar artıq sənə aid deyil. Sən hələ qəbrinə girməmisən, amma malın bölünür. Bu varlıq sənə deyil, dünyaya qaldı.

 İkinci varlıq övladlardır. Onlar gül-çiçək libasında, gənc, parlaq çöhrə ilə dayanır. Əgər xeyirli övlad olublarsa, üzlərində nur, dillərində dua, gözlərində sevgi görünür. Amma əgər övlad nadan və nankor yetişibsə, üzləri qaranlıq, baxışları kədərli və yadlaşmış olur. Onların göz yaşları axsa da, bir addım da irəli gəlmirlər.

Ruh yalvarır:

-Siz mənim canımın parçasısınız! Mən sizin üçün yaşadım, mənimlə gəlin, məni buraxmayın!

Övladlar başlarını aşağı salıb susurlar. Əzrayıl yanaşıb deyir:

- Onlar səni bu torpağın qucağına qədər müşayiət edə bilər. Lakin torpaq qapısı bağlandımı, onların da yolu ayrılır. Sən onların atası, anası idin, indi isə sadəcə xatirəsisən.

Ruh bir sarsıntı keçirir, sanki bütün dünyası əlindən alınır. Qəzəblə soruşur:

-Bəs mənim nəyim var? Nə mənimlə qalır?

O anda üçüncü varlıq peyda olur, əməllər. Onun görünüşü ruhun dünyadakı həyatına bağlıdır. Əgər insan yaxşılıqlar edibsə, bu varlıq parlaq simalı, üzü gülər, libası təmiz və ətri müşk kimi xoş olar. Onun yaxınlığı ruhu sakitləşdirər. Amma əgər insan zülm etmişsə, günaha batmışsa, əməllər iyrənc bir surət alar. Çöhrəsi murdar, paltarı qara, bədəni çürük, qoxusu isə elə kəskin olar ki, insan nəfəs ala bilməz.

Ruh dəhşətlə geri çəkilir:

— Bu nədir? Bu nə qoxudur? Bu murdarlıq mənimləmi qalacaq?

Əzrayıl cavab verir:

— Bu sənin əməllərin cildidir. Dünyada nə qazandınsa, indi qarşındadır. İndi bil ki, mal-mülk səni tərk etdi, övladların da səni buraxdı. Səninlə qalan yalnız əməllərindir. Onlar sənin yeganə yoldaşındır – ya səni işıqlı sabaha aparacaq, ya da zülmət qaranlığa.

Əməllər irəli çıxıb danışır:

-Mən sənin özünəm, sənin izinəm, hər addımın mənim üzümə yazıldı. Dünyada sən məni unutdun, amma indi məndən qaça bilməyəcəksən. Mən səninlə qiyamətədək qalacağam.

Ruh bu sözləri eşidəndə titrəyir. Çünki anlayır, ömrün bütün sevincləri, var-dövləti, hətta övlad sevgisi belə, qəbir qapısında dayanıb geri dönür. Oradan o yana insanın yol yoldaşı yalnız əməlləridir.

Və sükut çökür. Torpaq bağlanır. İnsan özünün həqiqi var-dövlətini, əməllərini qucaqlayaraq əbədi səfərə çıxır. Torpaq qapandı. İnsan artıq dünyadan tamamilə ayrıldı. Sükut, qaranlıq və dar bir məkan... nəfəs almaq mümkün deyil, amma ruh bu darlığı hiss edir. Qəbir, sanki canlıdır, insanı qucaqlayır, sıxır, onunla danışmaq istəyir.

Əzrayıl bir daha görünür və deyir:

— Bax, indi sən öz həqiqətinlə üz-üzəsən. Mal-mülkün getdi, övladlarınla qaldı. Səninlə qalan yalnız əməllərindir. İndi onlarla ilk gecəni keçirəcəksən.

O anda, qaranlıqda əvvəl gördüyü əməllər surəti yenidən qarşısına çıxır. Əgər insan dünyada xeyir sahibi olmuşdursa, qarşısında nur saçan bir dost dayanır. Onun səsi məlahətli, sözü ümid dolu olur:

-Qorxma. Mən səninlə buradayam. Dünyada etdiyin hər yaxşılıq, hər gizli sədəqə, hər yetim başı oxşama, hər halal tikə mənim libasımı parlaq etdi. Mən sənin qardaşınam, yol yoldaşınam. Bu qaranlıqdan sənə işıq aparacağam.

 Qəbir bir az genişlənir, sanki rahat bir otaq kimi açılır. Ruhun ürəyinə sakitlik çökür. Amma əgər insan günaha batmışdırsa, əməllər çürük, murdar, iyrənc bir surətdə yaxınlaşır. Onun nəfəsi çürük leş qoxuyar, səsi qırıq-qırıq və qorxulu olar:

-Mən sənin özünəm. Dünyada etdiyin hər yalan, hər zülm, hər haram tikə mənim simama hopdu. Mən səninlə buradayam, səndən qaça bilməzsən..

O an qəbir daha da sıxılır. Sanki torpaq insanın qabırğalarını bir-birinə keçirir. Ruh dəhşətlə qışqırır:

-Niyə mənimlə qaldın? Mən səni unutmaq istəyirəm!

Əməllər isə acı-acı gülür:

- Dünyada məni unudurdun, amma indi mənimlə yaşamalısan. Mən sənin yeganə həqiqətinəm.

Bir müddət sonra qəbir sualları gəlir. İki mələk İnkir və Minkir peyda olur. Onların nəhəng gözləri, gur səsi qaranlığı yarır:

- Kimdir Rəbbin? Nədir dinin? Kimdir peyğəmbərin?

Əgər insan doğru yaşayıbsa, ruh arxayınlıqla cavab verir. Nurani əməllər onu müdafiə edir, cavablarını asanlaşdırır. Qəbir işıqlanır, gözəl bir bağa dönür, sanki cənnət bağına açılan pəncərə olur. Əgər insan dünyada imanını və əməllərini puç edibsə, dili dolaşır, gözləri qorxudan qaralır. Pis əməllər onun boğazını sıxır, nəfəs vermir. Mələklər qəzəblə deyirlər:

- Yalan danışma! Dünyada necə yaşadımsa, indi də cavabını ver!

Və qəbir qapqara zülmətə bürünür. Qəbir sıxılır, sanki dağlar bir-birinin üstünə yıxılır. Ruh yalnız qaranlıq, yalnız çürük qoxu və yalnız öz peşmanlığı ilə baş-başa qalır.

Əzrayıl uzaqdan pıçıldayır:

- İnsan, dünyada sənə yüz dəfə xəbərdarlıq göndərildi. Kitablarla, peyğəmbərlərlə və ən əsası vicdanınla. Amma sən dinləmədin. İndi isə öz seçiminin içindəsən.

  Və qəbirin gecəsi belə davam edir. Kimisi nurla, kimisi zülmətlə, kimisi ümidlə, kimisi də peşmanlıqla… ta qiyamət gününə qədər.

 İnsan qəbrinə girdiyi anda artıq hər şey aydın olur. Çünki o vaxt başa düşür. Ömrünü xərclədiyi mal-mülk, övladlar hamısı buraxıb getdi. Ona ən yaxın görünənlər, ən sevdikləri belə geri döndü. Qaldı bir özü, bir də əməl dəftəri. O an ruh anlayır ki, bütün ömrü boyu yanlış qapını döyüb. Əslində sərvət toplamaq, ad-san qazanmaq, övlad böyütmək pis deyil amma onları məqsəd bilib, əməli unudanda hər şey mənasız olur. Çünki qapının o üzünə yalnız əməllər keçir.

Əzrayıl ruhun yanında dayanır və deyir:

-İndi sənə qalan budur. Dünyada nəyi sevdinsə, burda qaldı. Özünlə gətirdiyin isə yalnız əməllərindir. Onlar sənə qiyamətə qədər yoldaşlıq edəcək.

 Və qəbir qapısı bağlanır. İnsan artıq anlayır ki, həyat dediyimiz bir sınaq idi, amma biz onu oyun sandıq. Dünyada əlçatmaz saydığımız hər şey torpaqla örtüldü, qaldı yalnız əməl dəftərinin səhifələri. İndi düşün. Sabah sənin qəbrinin qapısı bağlansa, sən öz yanında hansı yoldaşı görmək istəyərdin? Əməllərin səni qucaqlayacaq qədər gözəl, yoxsa iyrəndirəcək qədər çirkin və üfunət qoxulu?

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(25.08.2025)