Ülviyyə Əbülfəzqızı, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Əziz izləyicilər, sizlərlə yenidən görüşdüyümüz üçün çox şadıq.

Bu dəfə də " Psixologiya və Şeir" rubrikamızın çox maraqlı qonaqları sizin zamanınıza rəng qatacaq.

Psixologiya və şeirin- hər ikisinin də ortaq nöqtəsi insan ruhu və duyğularıdır. Hər ikisi insanın iç dünyasından xəbər verir. 

Bəli, Psixologiya və Şeir bir- birini gözəl tamamlayır.

Bugünkü rubrikamızın qonağı psixoloq- psixoterapevt Fazil Cəfərovdur. Şamil Ənvəroğlu yaradıcılığından "Mən heç belə düşünməzdim həyatı" şeirinə Psixologiya güzgüsü ilə boylanacağıq.

Şamil Ənvəroğlu - "Mən heç belə düşünməzdim həyatı"

Mən heç belə düşünməzdim həyatı,

heç belə olacağına inanmazdım da.

Heç ağlıma gəlməzdi ki,

ətrafında insanlar çoxaldıqca yalnızlaşar insan,

darıxar min-min insanın,

itər min-min arzunun içində.

Heç ağlıma gəlməzdi ki,

valideynlərindən daha çox sabahlarından yetim qalar insan,

bir xoş sabahı düşünər, düşünər, 

sonra da düşünməkdən də bezib çəkilər bu dünyanın bir küncünə.

Mən heç düşünməzdim ki,

bir insanın həyatdan aldığı ən böyük qisas dəlicəsinə bir susmaq olarmış,

heç nəyi umursamadan,

heç kimi ciddiyə almadan.

Acılardan yorulanda,

yaşamağının mənasızlığından bezəndə susar insan.

Heç ağlıma gəlməzdi ki,

qürurundan gülənlər

daxilən için-için soyulanlarmış.

Mən heç bilməzdim ki,

bir insanın ən böyük ağrısı bədəninin hər hansı bir yerində deyil də,

ümidsizcə sabahlara oyanmağındadır.

Heç inanmazdım ki,

ən böyük şikəstlər sevgisiz bir ürəyi,

düşüncəsiz bir başı daşıyanlardır.

Heç bilməzdim ki,

bir insanın yoxluğu onun ölümüylə deyil,

yaxınlarına gərəksiz olmağıyla ölçülər.

Və indi bildim ki,

əslində heç kim ömrünü ÖMÜR kimi yaşaya bilmir bu dünyada,

hər kəs bir kor ümiddən tutub sadəcə illərini sayır... 1,2,3,4,5...

Şamil Ənvəroğlunun “Mən heç belə düşünməzdim həyatı” adlı poetik mətnində dərin bir *egzistensial boşluq, emosional yorğunluq və şəxsi təcrid hissi* ifadə olunur. Bu mətni psixoloji kontekstdə təhlil etdikdə, bir neçə əsas mövzu üzə çıxır:

 *1. Egzistensial narahatlıq və həyatın mənasızlığı*

“...bir insanın həyatdan aldığı ən böyük qisas dəlicəsinə bir susmaq olarmış…”

Bu misra, həyatın mənasını axtaran, lakin onu tapa bilməyən bir insanın *sükutla etirazını* göstərir. Egzistensializmdə bu hal “absurd həyat hissi” kimi tanınır — yəni insanın həyatla bağlı suallarına cavab tapa bilməməsi və bunun yaratdığı daxili sıxıntı.

Susmaq bəzən sakitlik, bəzən isə *qışqırıq qədər kəskin bir etiraz* ola bilər. Bu cümlə *psixoloji müdafiə mexanizmi* kimi *sükutu* vurğulayır. İnsan bəzən həyatın, insanların və öz hisslərinin ağır yükündən danışmaq yerinə *səssizlik seçir*

 *2. Təkliyin paradoksu: insan içində insan axtarır*

“ətrafında insanlar çoxaldıqca yalnızlaşar insan…”

Burada *emosional izolyasiya*dan söz gedir — yəni fiziki olaraq ətrafında insanlar olsa da, ruhən tənha qalmaq. Bu, *qavranılan əlaqəsizlik hissi, əlaqə çatışmazlığı* və *emosional doyumsuzluq*dur. Sosiologiyada bu "urban yalnızlığı" və ya *müasir insanın fərdi təcridi* adlanır.

 İnsanın sosial çevrəsi genişlənə bilər, lakin daxili yaxınlıq və emosional bağlılıq olmadıqda, o daha da *izolyasiya olunur*. Bu, müasir dövrdə sosial mediada tez-tez qarşılaşdığımız, “sosial tənha” anlayışına uyğundur: minlərlə izləyici arasında özünü görünməz hiss edən insan.

 *3. Travmatik uşaq təcrübələrinin yetkinlikdə təzahürü*

“valideynlərindən daha çox sabahlarından yetim qalar insan…”

Bu cümlə *təhlükəsizlik və ümid itkisini* göstərir. İnsan psixikasında *gələcək inamı*nın itməsi, dərin ümidsizlik, depressiyanın əsas əlamətlərindəndir. Buradakı “yetimlik” fiziki yox, *psixoloji sahibsizlik*dir.

Ənənəvi olaraq “yetim” anlayışı valideyn itkisiylə əlaqələndirilir. Burada isə *simvolik yetimlikdən* bəhs edilir – insan *ümidlərini, təhlükəsizlik hissini, gələcəyə inamını* itirəndə, özünü *yetim* kimi hiss edir. Bu ifadə *travma sonrası psixoloji gərginlikin və ümidsizlik depressiyasının* poetik formasıdır.

 *4. Duyğuların sıxışdırılması və susqunluq mexanizmi*

“susar insan... heç nəyi umursamadan…”

Bu, *emosional tükənmişlik (burnout) və apatik müdafiənin* ifadəsidir. İnsan duyğularını ya danışaraq, ya da ağlayaraq ifadə edə bilmədikdə, *qoruyucu mexanizm* olaraq susqunluğa çəkilir. Bu isə psixoloji baxımdan *təhlükəli passivlik* və *özünü dəyərsiz hiss etmək* halıdır.

 *5. Qürur maskası və daxili dağılma*

“qürurundan gülənlər... için-için soyulanlarmış…”

Bu misra, *emosional maskalanmanı* açıq şəkildə göstərir. Çox zaman güclü görünmək üçün insanların *özünü saxta emosiyalarla qoruduğu* bir psixoloji davranışdır. Psixologiyada buna "defense mechanism – repression" (daxili ağrının inkarı və basdırılması) deyilir.

*6. Emosional yoxluq və şəxsiyyətin görünməməsi*

“bir insanın yoxluğu onun ölümüylə deyil, yaxınlarına gərəksiz olmağıyla ölçülər.”

Bu fikir *emosional etinasızlıq və görünməmək qorxusunu* ifadə edir. Bu, psixologiyada “interpersonal invisibility”, yəni insanın kiminsə həyatında fiziki olsa da, *emosional olaraq görünməməsi* kimi təsvir olunur.

 *7. Həyatı saymaq, yaşamaq deyil*

“...heç kim ömrünü ÖMÜR kimi yaşaya bilmir bu dünyada…”

Burada *avtomatlaşdırılmış həyat tərzi, məqsədsiz günlərin passiv şəkildə keçməsi, hədəfsizlik və varlıq yorğunluğu* hiss edilir. İnsan sadəcə yaşamağa davam edir, amma həyatına məna yükləyə bilmir. Bu hal, *egzistensial depressiya* adlanır.

Nəticə:

Bu mətn həm şəxsi travmaların, həm də müasir insanın ümumi psixoloji dilemmasının bədii formadakı ifadəsidir. Şair bir çox oxucunun içindəki sözlə ifadə olunmayan yorğunluqları, sualsız sualları, danılmamış hissləri dilləndirir. Bu, həm psixoloji portret, həm də ruhsal etirafdır.

 *Psixoterapevtik baxışla*

Əsərdəki duyğular çox zaman *müalicəyə ehtiyac duyan dərin emosional ağrılardır*. Bu duyğuların şeirə çevrilməsi bir növ katarsis (emosional boşalma) prosesidir.

Bu tip ifadələr:

Bilinçaltı duyğuların sözə çevrilməsi,

Duyğularla üzləşmə,

və özünü dərk prosesinin başlanğıcı ola bilər.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(13.05.2025)