Harun Soltanov, “Ədəbiyyat və incəsənət”
Həyatla bağlı dərin suallar vermək çox cazibədar bir məşğuliyyətdir. Xüsusən də axşam saat 11-dən sonra, otaqda işığı söndürüb tavana baxaraq “Mən kiməm?”, “Nə üçün buradayam?” kimi suallar vermək, bir növ intellektual tənbəlliyin idmanıdır. Sən əslində yatmalıydın, amma yox, sən “düşünürsən”. Yəni sanki Dostoyevski ilə eyni otaqda qalmısan və adam yazır, sən də dərin boşluğa baxırsan.
"Niyə bu qədər adam bir yerə gedir və heç biri xoşbəxt deyil?" – Bu cümləni hər gün bəlkə də 50 dəfə deyirik, amma heç biri bu sualı həll etmək istəmir, çünki “həll etmək” yalnız səhər tezdən auditoriyadaki mühazirə üçün hazırlaşmaq deməkdir. İşə getmək, dərsləri keçmək, evə qayıdıb bir qədəh şərab içmək və yenə sabah eyni dövrü yaşamaq. Amma bəs niyə? Nədir bu cəmiyyətin böyük sirri? “Başqa nə edim?” – deyə sual veririk və əlimizdəki smartfonu cibimizə qoyuruq. Çünki həyatın ən böyük sirrini həll edəcək növbəti fəlsəfə kitabını açmaqdansa sosial şəbəkələrdə status yazmaq daha asandır.
Biz insanlar niyə bu qədər qəribə və ziddiyyətliyik? Bunu düşündükcə insan özünü anlamağa çalışır, amma əsas sual yenə ortada qalır: niyə hər şey və hamı belə “normal” görünür? Əslində, biz də deyirik: “Bəli, həyat belədir, amma mən fərqliyəm.”
Özümüzü dahi hiss edirik, amma əslində sadəcə xarici dünyadan çox uzaqlaşmışıq və daxilimizdə hər şey “nə baş verdiyini anlamaq” yerinə, “nə zaman baş verəcəyini anlamamaq” ilə zənginləşir.
Və sonra sosial şəbəkə fenomeni başlayır.
Hər şeyin əsas məqsədi özünü “intellektual” hiss etməkdir. Sənin dərindən düşündüyün hissi yaratmaq üçün ilk növbədə ətrafında başqalarının fikrini əldə etməlisən. Amma necə?
Hə, doğru bildiniz.. Instagram və ya Facebook-da cümlələr paylaşırsan. Niyə? Çünki bu, “dərin insan” olmaq yolundadır. Bunu etsən, heç kim sənə tənə etməz. Hətta bəlkə də sənə 1000 dəfə “like” gələcək və kiminsə “ağlına gələ biləcək ən dərin mətn” hesab edəcək. Əslində, həmin mətn sadəcə Albert Kamyu və ya Fyodr Dostoyevskidən qısa bir sitatla təkrarlanmış bir mənasızlıqdı. Amma heç kəs bunu anlamaz. Şamxal demişkən: “Həci, bu bizə lazım olan bir şeydirsə, niyə bunu başqalarına da verməyək? Əgər bizə lazımdırsa axı başqasına da lazımdır."
Əgər ciddi danışmaq istəsək, bu cümlələrin hamısı bizə məcburiyyətdən gəlib. Məsələn, “günün xoşbəxt anı” haqqında yazanlar niyə həmişə istədiklərini tapmayıb, yenə də hamıya inanılmaz dərin düşündüklərini göstərmək istəyirlər? Çünki içlərində “yaxşı, əgər bu qədər emosional hisslərimi yazıramsa, onda bəlkə mən də bir az fərqliyəm?” sualı var. Təsadüfi olaraq, Instagram-da təbii ki, düzgün filtrlərlə əks olunan bu "fərqli" görüntü daha çox maraq oyadır.
Sosial şəbəkələrdəki ən yaxşı ironiyalarından biri də “ağıl” statuslarıdır. Adətən belə olur: səhər saat 9:00-da qalxıb işə gedən bir adam, yolda hələ də gözlərini yumarkən bir Instagram postu atır. “Düşünməliyəm,” – deyir, amma bunu ciddi qəbul edənlər “like” verir. İşləyərkən bu düşüncəli insanlar səhər çayını içir, amma heç kim onlara demir ki, onlar yalnız bədəni hərəkətə gətirən avtomobilin idarəetmə orqanıdırlar. Sənin beynin deyil, əslində, beynini “kimsə” idarə edir.
Bu, məktəbdəki “ağıllı uşaq” sindromunu xatırladır. Hər zaman sinifdə “niyə yaxşı oxumalıyam?” sualını verən bir qrup insan var. “Çünki” deyirlər, “özünü tapmalısan.” Hətta, bəzən həqiqətən oxuyurlar, sonra isə hər dərs bitəndə “mən çalışıram ki şeylər əldə edim?” sualı ilə özlərinə nə qədər dəqiq və faydalı cavab verə bilirlər ki? Bu da artıq özünü mütəfəkkir kimi təqdim etmənin ən yaxşı yolu deyilmi?
Sonra bu “filosoflar” axşamları pizza yeyərkən öz sosial statuslarını qeyd edir və deyirlər: “Bəsdir daha, bu dünyada nələr baş verir?” – Bu bir növ modern insanın fəlakətidir. O, fəlsəfi sualları dərk etməyə çalışır, amma əslində sadəcə başqa birinin pizza ilə çəkdiyi şəkilə həsəd aparır.
Amma həyatın ən gülməli tərəfi budur: Bizlər hamımız eyni hadisələrdə özümüzü fərqli hiss edirik. Kimsə deyəcək: “İçimdəki boşluğu tapmağa çalışıram”. Və bu dedikləri nədir? Uşaq vaxtı oxuduğumuz məzəli kitablarla eynidir. Ancaq belə kitablar oxuduqca, gerçək həyatın dərslərini keçməli olduğumuzu unuduruq.
Sonda gəlin buna baxaq: Bir tərəfdən, cəmiyyətin bizə diktə etdiyi qaydaları izləyirik, amma digər tərəfdən, özümüzü fərqli göstərməyə çalışırıq. Bəs niyə? Çünki düşünmək, bir az da olsa fərqli olmaq istəyirik – amma nəticə etibarilə, səhər yuxudan duranda ilk işimiz yenə WhatsApp-da mesajları yoxlamaq olur. Sosial mediada yazan “ağıllı insan” statuslarının altında, həyatın ironiyası, istədiyimiz dərinliklə bizi ələ salır.
Əgər hər kəsin həyatını izləyə bilsək, çoxumuz gündəlik olaraq eyni sualları soruşuruq: “Mən niyə buradayam?”, “Nə etmək istəyirəm?”, “Varlığımın bir mənası varmı?” Amma bu sualların ardında nə qədər böyük bir boşluq olduğunu heç kim görmək istəmir. Çünki bu suallar cavabsız qaldıqca, həyat özünü daha çox təkrarlanmış bir hal alır. Səhər işə getmək, dərsləri keçmək, axşam evə qayıdıb sosial mediada bir az vaxt keçirmək. Və bu, bir şəkildə həyatın mənasını daşıyan ən “səhih” fəaliyyətdir. Mövcudluğunun özünə olan təlqinidir..
Mövcudluq.. İronik şəkildə, insanların ən çox soruşduğu, amma ən az aydınlıq tapdığı şeydir. Mövcud olmaq, sadəcə var olmaq deməkdir, yoxsa daha çox? Düşünəndə, hər şeyin öz yerləri var: ev, iş, universitet. Bəs insanlar? Hər birimiz həyatına müəyyən dərəcədə məna vermək istəyirik. Hətta kimimiz bunu edəndə, bizə dərin düşüncələr, həqiqətləri aşkar etməyə çalışan “böyük mütəfəkkir” izləri vurulur. İroniya budur ki, əslində, bizdən əvvəl mövcud olan milyonlarla insan bu “böyük suallar” üzərində durub və nə etdilər? Həmin gündəlik həyatlarına davam etdilər.
Məktəbə gedəndə, ilk dəfə özünə sual verirsən: “Niyə buradayam?” Mənəvi olaraq bəlkə də heç bir şey dəyişməz, amma psixoloji olaraq hər zaman sanki “bu gün həyatı dəyişdirəcək bir şey tapacam” deyə ümid edirəm. O an çox önəmlidir, çünki “həyatın mənası”nı tapmaq üçün içindəki boşluğu bir az da olsa aradan qaldırmağa çalışırsan.
Hə, amma nəticə? Yəni, sabah nə olacaq? O suallar həmişə qalacaq, çünki biz insan olaraq həyatın dərinliyinə nüfuz etmək əvəzinə, onu “fərqli” görməyə çalışırıq. Əgər özümüzə suallar versək, bəlkə də həqiqəti tapacağıq. Amma həqiqəti tapmağa çalışmaq, nəhayətində, daha çox məsələni qarışdırır. “Həyatın mənası nədir?” sualı, əslində, həyatın mənasızlığını çox gözəl bir şəkildə ortaya qoyur.
Beləliklə, gəlirik mövcudluğa. Mövcud olmaq – bu, sadəcə ətrafa göz atıb bir şeylər görmək deyil. Bu, daim bir şeyi axtarmaq, amma tapmamaqdır. Hər gün yenə sabah işə getmək, özünü tapmaq üçün deyil, sadəcə yerini tapmaq üçün hərəkət etməklə keçər. “Niyə buradayam?” sualı çox sadə səslənir. Lakin bu suala verilən cavab, çox vaxt daha çox sual doğurur: “Bəlkə heç kim heç vaxt düzgün cavab verməyəcəkdir?” Düzdür, bir çox insanlar həyatın mənasını tapmaq məqsədilə mübarizə aparsalar da, nəticədə sadəcə bir-birini izləyən gündəlik həyat dövrü meydana gəlir. Bu, mövcud olmanın ən ironik tərəfidir.
Mövcudluq sadəcə var olmaq deyil. Mövcud olmaq, eyni zamanda bir çox şeyin yoxluğu deməkdir. Bir insan hər gün həyatdan daha çox nəyisə itirir. Bəzən bu, zaman olur, bəzən gözləntilər, bəzən də hər şeydən daha qiymətli olan o “düşünən düşüncə”dir. Biz hər gün özümüzü axtarırıq, amma heç vaxt tapmırıq. Çünki varlığın özü – bir növ həyatın böyük şifrəsidir ki, hər birimiz onu anlamağa çalışırıq. Amma nə qədər çalışsaq da, biz ancaq bir dövrə daxil oluruq. Yəni mövcud olmaq, sadəcə gələcəyə aparan bir yolda kiçik, lakin qəribə bir irəliləyişdir. Əgər sən özünü həqiqətən tapmaq istəyirsənsə, o zaman hərəkət etməyə başlamalısan. Amma sən bu dünyada hərəkət etməyi, hər zaman özünü fərqli göstərmək üçün edirsən.
Özünü tapmaq. Sanki ən asan şeydir, deyilmi? Hər gün bir neçə dəfə "özünü tapmaq" üçün məşqlər edirik – səhər idmanı, meditasiya, sosial şəbəkələrdə "görünmək", müasir dünya bizə bunun necə “çox önəmli” olduğunu çox gözəl anlatmışdır. Əslində isə, özünü tapmaq, çox zaman ən çox unudulması lazım olan bir məsələyə çevrilir: “Bəs özüm kiməm, nə istəyirəm və niyə hər şey hər zaman oxşar şəkildə olur?”
Özünü tapmaq, əslində müasir dünyanın ən böyük satışı kimi görünür. Heç kəs, təbii ki, özünü tapmış kimi davranmır; amma hər kəs özünün "tapıldığını" iddia edər. Hə, bəlkə də səhər yeməyini düzgün yedik, gözəl paltar geyindik, sosial mediada “özümüzü təkrarladıq” və nəhayət, dünya bizim tərəfimizdədir. Amma bu, sadəcə xəyalın məhsuludur.
Əgər bu prosesi cəmiyyətin gözündən izləsək, nə görərik? İnsanlar özlərini tapmağa çalışarkən, ən çox təkrarladıqları şeylər nədir? “Mən özümü tapdım, indi daha yaxşıyam” və ya “Mənim həyatımda yeni bir mərhələ başladı” deyə sosial mediada paylaşım edirlər. Amma gerçəkdən nə olur? Özünü tapmağa çalışmaq, çox zaman başqalarının gözündə yaxşı görünməkdən başqa bir şeyə çevrilir. Bu da həyatın bizə satdığı ən böyük yalanlardan biridir: “Həyatın mənasını tapmaq üçün daha çox şeyə sahib olmalısan”. Əslində isə, biz heç vaxt daha çox “sahib olmaq”la özümüzü tapmaq uğrunda mübarizə aparmırıq; biz sadəcə boş bir yerə doğru yol alırıq.
Maraqlıdır, biz niyə hər zaman özümüzü tapmaq üçün müəyyən metodları izləyirik? Məsələn, meditasiya. Bəlkə də ən çox reallaşdırmağa çalışdığımız "özünü tapma" məşğuliyyətlərindən biridir. Amma necə başlayaq? Bəzi insanlar qəşəng bir yoga matı alır, özünü hiss edirlər ki, bir az yavaşlayıb düşünməli olurlar. Amma sonra nə olur? Meditasiyada 5 dəqiqə ərzində ancaq “kimin şəkli”ni bəyənəcəyini düşünürsən. Nə oldu, özünü tapdın? Daha çox mövcudluğunu itirdin, amma bir təbəssüm belə etmədən. Sonda isə, bu məşğuliyyətlər sadəcə bir nəzarət sisteminə çevrilir. Cəmiyyətin "özünü tapma" anlayışını tam mənada anlamağa çalışmaq, əslində özü daha çox itirməkdir. Hətta düşüncə azadlığına belə qapı aralayan zaman, bu azadlıq yalnız müəyyən bir mühiti və ya normanı qəbul etməkdən ibarət olur.
Hə, amma nə oldu? Hər şeyin sonunda "özünü tapma" cəhdi, sadəcə daha çox başqalarına uyğun olmaq üçün bir şablonla nəticələnir. Sosial mediada izlədiyimiz influencer-lərin "özünü tapma" seriyaları necə olsa da, hər zaman təkrarlanan şəkillərlə doludur. Əgər bir kişi qırmızı şalvar geyirsə və onun üstünə gözəl bir mesaj yazırsa, o zaman “özünü tapma” anlayışı da sadəcə bir marka olmuş olur. Həmçinin, təbii olaraq, hər zaman həqiqətən özünü tapmaq istəyənlər üçün bütün bunlar böyük bir paradoks yaradır. Nə qədər çox cəhd etsən də, özünü heç vaxt tam olaraq tapmağı bacarmırsan. Çünki sən özünü tapmağa çalışdıqca, dünyadakı ən böyük saxtakarlığa qarşı daha çox çıxırsan – cəmiyyətin “özünü tapma” anlayışını anlamağa çalışan hər kəsin yalnız müəyyən bir qrup halında yenidən formalaşdığı tələyə düşməyinə.
Özünü tapmaq heç bir zaman “tapmaq” olmur. Bəzən sadəcə dondurulmuş anlarla dolu həyatın içində gerçəkliklə üzləşirik. Bu, bizim “tapılmamış” hallarmızdır. Amma sənə deyim ki, bu tapılmamağın özü də bir paradoks yaratmağa başlayır. İnsan "özünü tapmaq" adı altında yola çıxır, amma ən böyük tapmaca bu olur: “Bəs nə tapdım?” Amma nəyi tapırsansa tap, onu heç vaxt düzgün görməyəcəksən. Çünki, “özünü tapmaq” daha çox özünü “itirmək” və sonra bir az daha çox itirməkdir. Çox gülməli, deyilmi? Bir yalanın içində özünü tapmaq istəyi, həqiqətləri bildikcə, özündən bir az daha çox özünü itirirsən.
Gəlin, bir neçə saniyə dayanaq və düşünək: Həyatımızı necə yaşamalıyıq? Cəmiyyət bizə nəyi göstərəcək? Əlbəttə, heç birimizin “özünü göstərmək” kimi bir vəzifəsi yoxdur, amma bu, kiməsə inanmağımızı gözləyən bir qrup insanlar tərəfindən mütəmadi şəkildə bizə yüklənir. Şübhəsiz, artıq bir çoxumuz müasir dövrün "özünü göstərmək" fenomenini qəbul etmişik. Sosial media artıq özümüzü necə göstərməyimizin yeganə "şəxsi hüququ" kimi qəbul edilir.
Amma gəl gör ki, biz özümüzü nə qədər mükəmməl təqdim etsək də, gerçək həyatın gözündə bu, çox zaman "rol oyunu"na çevrilir. Ancaq bu "rol"u oynayarkən qarşı tərəfdən gözlədiyimiz şey çox sadədir: Bizi ən gözəl, ən zəngin və ən mükəmməl insan kimi görmək.
Bəs bunu necə edirik? Başlayaq, məsələn, səhər sosial mediada günün ilk paylaşımını etməklə. Nə edirik? Gözəl bir şəkil çəkirik, əllərimizdə gözəl bir fincan kofe var, arxa planda günəş işığı parlayır. Hə, amma şəkil çəkildikdən sonra bir neçə dəqiqə çəkirik ki, “filtr”i tapaq, çünki orijinal görüntü ilə heç bir əlaqəsi yoxdur. Lakin heç bir problem yoxdur, çünki sən artıq “gerçək” olmağa çalışmırsan, sadəcə bu rəyini yaxşılaşdırmaq istəyirsən.
Və bu nöqtədə, ironiyanı burada tapırıq: Biz sosial mediada göstərdiyimiz həyatla gerçək həyatımızı heç vaxt müqayisə etmirik. Həyatımızın ən mühüm anları, məsələn, yatdıqda, əsəb keçirdikdə, ya da sadəcə sıxıldıqda, heç kimə görünməz. Amma bu anları nümayiş etdirmək üçün, artıq “bir rəngli” filtrləri sevdiyimiz üçün, özümüzü "gözəl" göstəririk. İnsanlar isə buna inanır və daha çox “gözəl” olmağı istəyirlər. Təbii ki, çox yaxşı bir iş görmüşük, cəmiyyətin özümüzü göstərməyimizin nə qədər mükəmməl olduğunu düşünməsini istəyirik.
Bunu daha da irəlilədək: Şəkil paylaşdıqdan sonra, saatlarla “bəyənmələri” izləyirik. Ancaq nə olur? Bir neçə saat sonra kimsə “nə gözəlsən” yazsa, onu bəyənmək və “təşəkkürlər” demək, bizi daha da yaxşı hiss etdirir. Bir insanın tərifləri ilə özümüzü necə dərk etdiyimizi düşünək. Yəni, bu "göstərmək" hadisəsi bir növ təkrarlanmış dövrə çevrilir. Çünki nə qədər çox göstərsək, o qədər çox bəyənməyə və ya kiminsə təbriklərinə ehtiyacımız olur. Həmçinin, bəyənmələri gələn zaman, çox zaman həmin insanın "yalançı" dostumuz olduğunu da qəbul edirik. Amma başqasının həyatını mükəmməl göstərmək, nəhayətində özünü necə görəcəyini düşünməkdən daha əhəmiyyətli olur.
Göründüyü kimi, özünü göstərmək sadəcə başqalarına daha mükəmməl görünmək deyil, bu həm də bizə bir kimlik yaratmaqdır. Cəmiyyətin bizə təklif etdiyi rol, artıq təkcə real həyatda deyil, eyni zamanda “yazılı” həyatımızda da var. Əslində, hər birimiz sosial mediada “rəngli və parlaq” həyat yaşamağa çalışırıq. Və bu yalnız bir gündəlik layihə halını alır – çünki nə qədər çox "göstərsən", bir o qədər çox mövcud olmağa çalışırsan.
Gəlin, bir az daha dərinləşək. Biz özümüzü necə göstəririk? İnanılmaz dərəcədə gözəl olduğumuzu düşünməyə çalışırıq, amma əslində, heç kim mükəmməl deyil. Hər kəsin “göstərmə”yə çalışdığı həyatın bir rəngi vardır. Yalnız bir məsələ var ki, həqiqət yoxdur. Biz sadəcə "biz" kimi olmaqdan qorxuruq. Cəmiyyət bizdən gözəl bir həyat istəyir, amma əslində bizdən istədikləri yalnız bir şeydir: Həyatımızın "növbəti başlığını" çox gözəl göstərmək. Bu, möhtəşəm, deyilmi?
Gəlin, azadlıq məsələsinə biraz daha dərindən baxaq. Azadlıq nədir? Gerçəkdən azad ola bilərikmi, yoxsa azadlıq yalnız bir illüziya və ya cəmiyyətin bizə verdiyi "rəy"dən ibarətdir? Həqiqətən azad olduğumuzu düşünə bilərik, amma nə qədər “özümüz” olub-olmadığımızı heç vaxt tam olaraq bilməyəcəyik. Çünki biz azadıq.. Amma çox azad olmasaq da, hər şey “gözəl”dir, düzdür?
Bir çox insan azadlığı yalnız fiziki azadlıqla əlaqələndirir. Yəni, öz istəklərini həyata keçirmək, istədikləri kimi davranmaq və dünyada istədikləri şeyi əldə etmək. Bu çox gözəl, düzdür? Ancaq gəlin burada bir ironiya görək: İstədiyimiz şeyləri etmək üçün, bəzən özümüzə başqalarının diktə etdiyi "azadlıq" çərçivəsində hərəkət edirik. Bu o deməkdir ki, azadlıq, nəticə etibarilə, başqalarının bizə verdiyi sərhədlərlə müəyyənləşir. Yəni, azadlıq adı altında çox zaman öz istəklərimizi başqalarının istəkləri ilə uyğunlaşdırmağa çalışırıq.
Bəs, sosial mediada azadlıq necə işləyir? Bunu necə düşünək? Biz "özümüz"ü orada göstəririk, amma əsasında kim olduğumuzu nə qədər az bilirik. Təklif olunan "özünəməxsusluq" şablonları, bizə təlimat verir: Bu qədər şəkil çək, bu qədər status yaz, amma hər şeyin əvvəlcədən müəyyən edilmiş bir qayda ilə olmalıdır. Yəni, əslində sosial mediada azad olmaq, çox zaman başqalarının qəbul etdiyi sərhədlər daxilində olmaq deməkdir. Hər şey təbii, "real" və “özümüz”ə uyğun olsa da, bunun bizə göstərdiyi sərhədlər heç də gerçəkdən “azadlıq” deyil. Əslində bu, bir növ özünə zindan qurma oyunudur.
Amma gəlin bir az daha irəliləyək: Gerçək həyatımızda da azad olmağımızı necə görürük? Məsələn, iş yerində öz fikirlərimizi sərbəstcə bildirmək, cəmiyyətdə və ya sosial şəbəkələrdə öz sözümüzü demək, bu azadlıqdırmı? Yoxsa çox zaman bu da başqalarının gözündə "doğru" olmaq məqsədilə etdiyimiz bir hərəkətdir? Yəni, öz fikrimizi bildirmək, əslində bizim düşündüyümüzdən fərqli olaraq, çox zaman "gözləntilərin" yerinə yetirilməsi üçün oynadığımız bir rol olur. Cəmiyyətdə qəbul edilən düşüncə və davranış şablonlarına uyduğumuz müddətcə, biz heç də azad deyilik.
Beləliklə, azadlıq, təbii ki, cəmiyyətdə qəbul edilən normativlərdən tamamilə azad olmaq deyil. Biz "özümüz"ü göstəririk, amma əslində göstərdiyimiz şəxsiyyət bir çox zaman başqalarının bizdən gözlədiyi forma ilə uyğundur. Bəlkə də, biz sadəcə özümüzə yalan deyirik ki, azadıq. Çünki azad olmaq çox asandır, amma gerçəkdən azad olmaq çox çətindir.
Bəs, o zaman nə baş verir? Gerçəkdən azad olmağın mənası nədir? Bu, bəlkə də yalnız bir neçə saniyəlik bir boşluqdan ibarət olur. O an ki, hər şeyin “gözəl” olduğu, başqalarının nə düşündüyünü bir kənara qoyub, tamamilə özümüz olduqlarımızı hiss edirik. Lakin bu an çox qısa olur. Çünki cəmiyyətin yaratdığı azadlıq illüziyasını həqiqət olaraq qəbul etdikcə, azadlıq mütləq şəkildə “gözləntiyə” çevrilir. Bu gözləntiyə qarşı nə qədər azad olmağa çalışsaq da, onu aşıb keçə bilmərik.
Azadlıq, əslində bir güzgüdür – ona baxarkən özünü göstərməyin sirlərini açmaq istəsək də, nə qədər çox baxsaq, bir o qədər özümüzü itiririk. Sonunda gözlədiyimiz şey yalnız təriflənmək, başqa insanların gözündə gözəl görünməkdir. Və biz azad olmaq istəyirik, amma əslində azadlıq şərti ilə yaşadığımızın fərqində olmuruq.
Həyat nədir? Bizə təklif edilən, həyatın təbii axarını izləyərək etdiyimiz hərəkətlərdən başqa bir şeydir, yoxsa hər şey sadəcə bir yanlış anlamadır? Həqiqətdə nəyi görürük və ya düşündüyümüz kimi mi görürük? Bəlkə də reallıq çox zaman sadəcə həyatın çox kiçik, çox məcburi qeydlərindən ibarətdir. Ancaq bu qeydlərin bir çoxu hər zaman illüziya yaradır – gerçəklik əslində çox vaxt bizə təqdim edilən bir növ nağıl olur.
Əslində, bizlər həyatımızı necə formalaşdırdığımızı heç vaxt tamamilə bilmərik. Çünki gerçəklik anlayışı o qədər manipulyasiyaya məruz qalıb ki, həqiqəti sadəcə bir illüziya olaraq qəbul edirik. Nə baş verir? Biz dünyaya müəyyən bir pəncərədən baxırıq, amma o pəncərə artıq bizə qapalıdır. İllüziya içində illüziya yaşadığımız bu dövrün içində, biz sadəcə gördüyümüz şeyin gerçək olduğuna inanırıq.
Bir çoxumuz, xüsusən də sosial mediada, gerçəkliyi “təsvir etmək” istəyirik. Bir şəkil çəkirik, bir status yazırıq, bir yazı paylaşırıq və nəticə etibarilə, həmin gerçəkliyi başqalarına göstəririk. Nədir gerçəklik? Bəzilərinin dediyi kimi, bu, “başqalarının gördüyü şeyin bizə necə uyğun gəlməsi”dir. Yəni, bu gerçəkliyin özümüzə aid olub-olmaması o qədər də vacib deyil, əsas olan başqalarının bizə necə baxacağıdır.
Bəs real həyat? Gerçəkdən real olan bir şey varmı? Gəlin, bunu sosial mediada “doğru” bir şəkildə “bəzədilən” həyatla müqayisə edək. Biz necə təsvir edirik? Tamamilə təbii və gözəl bir şəkildə. Hətta yaxşı bir yemək yedikdən sonra, onu paylaşırıq. Ancaq hər şey bu qədər mükəmməl görünsə də, bu həyatın əslində necə olduğunu heç kəs bilmir. Bəzən, sadəcə özümüzü yaxşı hiss etmək üçün başqalarına göstəririk ki, biz hər şeyi düzgün edirik. Amma bunun arxasında çox zaman yalnız bir boşluq qalır. Gerçək həyatın heç kimə göstərilməyən tərəfi: baş ağrısı, yorğunluq, kədər və bir çox “gözə çarpan” olmayan anlar. Bu gerçəkliyin arxasında illüziya və yalan vardır.
İroniyanı görürsünüzmü? Biz gerçəkliyi göstərmək istəyirik, amma göstərdiyimiz yalnız çox kiçik bir parçasıdır. Bütün həyatımız bu illüziya ilə əlaqəlidir. Əslində, reallıq nə qədər gözəldir? Həqiqətən mükəmməl bir həyat yaşamaq istəyirik, amma bu məqsəd bizə çox vaxt gerçəkdən uzaq bir şey təqdim edir. Biz sadəcə başqalarına göstərəcəyimiz bir "gerçəklik" qururuq. Lakin başqalarına göstərdiyimiz şey, həqiqətə uyğun gəlmir. Çünki biz heç vaxt o gerçəkliyi olduğu kimi göstərmərik.
Bu ironiyanın bir başqa tərəfi də odur ki, hər şey nə qədər gerçək görünsə də, bu reallıq çox vaxt bizim daxilimizdə yaratdığımız “həyat hekayəsidir”. Biz həyatımızı təkmilləşdirmək istəyirik, amma bu istəyimiz gerçəkliyi necə göstərdiyimizlə bağlıdır. Nəticə olaraq, reallıq bəzən yalnız bir mövcudluq nağılına çevrilir. Bütün bu "gerçəklik" oyununu oynayırıq, amma gerçək olan heç nə yoxdur.
Gəlin, daha irəli gedək: Gerçək həyatı göstərmək istəyirik, amma başqalarına göstərdiyimiz həyatın əslində nə qədər manipulyasiya edilmiş olduğunu heç vaxt düşünmürük. Hər şey bir performansa çevrilir. Bəzən biz sadəcə başqalarına necə görünmək istəyirik, amma bu göstərdiklərimiz həqiqəti əks etdirmir. Bəzən bu, sadəcə başqa bir maska olur – ən yaxşı halda bir cəmiyyətdə “sevilən” olmaq üçün oynadığımız bir oyundur.
Bunu qəbul etsək də, reallıq nədir? Yəqin ki, əslində heç nə. Həyatın o qədər dəqiq qeydləri yoxdur. Biz sadəcə onları özümüzə uyğunlaşdırırıq və sonra onları gerçəkliyə çeviririk. Ancaq əslində həyatın özünün də həqiqətə yaxın heç bir əlaqəsi yoxdur. Reallıq sadəcə bir illüziya olaraq qalır.
Həyat, əsasən bir karuseldir, amma nə qədər döndüyünü izləmək yerinə, əksər hallarda qəflətən yerə yıxılmağı gözləyirik. Həm də dönmək hər zaman əyləncəli deyil, bəzən heç nəyi anlamadan bir yerə çırpılıb dağılırıq. Karusel fırlanarkən bəzən təsadüfən ən yüksək nöqtəyə qalxırıq – amma niyə yüksəldiyimizi və bu yüksəlişin nə üçün olduğunu heç anlamırıq. Əslində, bəlkə də yalnız oturduğumuz yerdə fırlanmaq daha yaxşıdır, amma bəzən – sadəcə fırlanmağa davam edirik.
Həyat bizi bir gün günəş şüasına çevirmək istəyir, amma əslində biz sadəcə köhnə bir neon işıq kimiyik – çox parlaq görünürük, amma yaxınlaşınca heç bir işıq saxlaya bilmirik. Mövcudluğumuzu tapmağa çalışarkən əslində çox sadədir – biz sadəcə bir "ixtiyari işıq nöqtəsiyik", amma bunu həyatın böyük drama kimi təqdim edirik. Sanki özümüzü göy üzündə parlayan ulduz kimi hiss edirik, amma əslində bizim varlığımız hələ də cəmi üç saniyəlik məğlubiyyətin başlanğıcıdır. Üstəlik, günəş şüalarının özünün də əslində bir çox səhvi var – bəzən çox parıldayırlar, bəzən isə tamamilə itirlər.
İllüziya, həyatın hər anında bizə təqdim etdiyi gözəl bir yalan kimidir. Instagramda filtr altında göründüyü qədər əzəmətli, çox vaxt gerçək həyatda o qədər də parlaq deyil. Bizim illüziyamız bir az "Photoshop" kimidir: nə qədər çox işləsən, nəticə daha çox sərhədsiz görünür, amma nəhayətində, ekranda gördüyün "mükəmməl görüntü" əslində tamamilə boş bir boşluqdur. Həyat, bir çox anları simulyasiya edən bu illüziyalarla doludur – ancaq hər şeyin təhrif edilmiş olması, bəzən ən gözəl şəkilləri çəkməyimizə imkan verir, hətta çox vaxt gerçəkliklə üzləşdikdə gözlərimiz bərəlir. Filtr işlədikcə, dünya sadəcə daha da "yaxşı" görünür, amma sonunda real həyatda əlimizdə heç nə qalmır.
Gerçəklik bir təyyarənin pəncərəsindən baxmaq kimidir – yuxarıda çox gözəl və əzəmətli görünür, amma hər an yerə düşmək də mümkündür. Biz gerçəyi həmişə uzaqdan görürük, amma onu öz həyatımıza tətbiq edəndə bu "gözəllik" çox vaxt qeyri-səlis olur. Nə qədər yüksəlsək, yerə düşmək bir o qədər asanlaşır. Həyatın gerçək təbiəti də elə budur – hər yüksəkliyi əldə etməyə çalışarkən, aşağı düşməyə hazır olmalıyıq. Yüksəklik hissi yaşasaq da, nəticə eyni qalır: hər zaman bir "bəs nə baş verdi?" sualı yaranır.
Məşğuliyyətlərimiz bir təkərli velosiped kimidir – həmişə hərəkət halındayıq, amma istiqamətimizə heç cür qərar verə bilmirik. Biz daima pedalı çeviririk, amma nə vaxt dayandığımızı bilmərik. Yolda bir çox sürprizlərlə qarşılaşırıq – bəzən yoldan çıxırıq, bəzən isə çətinliklə manevr edirik. Həm də bəzən özümüzü təkmilləşdirmək istədikcə, sadəcə daha sürətli dönməyə başlayırıq. Fəqət hər dəfə "bunu düzəldəcəm" deyə əzmkarlıqla davam edirik, amma sonunda nəyin düz olduğunu heç anlamırıq. Yolda hələ də başımız qarışır, velosiped isə heç dayanmaq bilmir.
Nəticədə, həyatın gerçək siması bir zirkona bənzəyir – çox parıldayır, amma əslində heç bir əhəmiyyəti yoxdur. Bütün bu illüziyalara və səyahətlərə baxanda, nəhayətində sadəcə parıldayan bir daşla qarşılaşırıq. Bu zirkon, ulduz düşməsi kimi – ancaq düşdü mü, düşmədimi heç bilməyəcəyik. Nəticə etibarilə, həyatın öz məqsədini tapmağa çalışmaq da sadəcə bir səyahətdir, amma sonunda hələ də əlimizdə təzə bir parıldayan daşla qalırıq. O qədər çətin və çox mübarizə edirik, amma gedişatımızda nəticə etibarilə bir tək "taxtaya vurulmuş" zirkon qalıb...
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(02.05.2025)
