İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

İnsan orqanizminin ən mürəkkəb və heyrətamiz orqanı beyindir. O, düşüncələrimizi, duyğularımızı, hərəkətlərimizi və hətta şəxsiyyətimizi formalaşdırır. Beyin təkcə ətraf mühiti dərk etməyə deyil, həm də öyrənməyə, yadda saxlamağa və qərar verməyə imkan verir. Bu yazıda beynin necə işlədiyi və yaddaşın necə formalaşdığı barədə əsas anlayışlar izah olunur.

*Beynin quruluşu və funksiyaları*

Beyin təxminən 1.3-1.5 kq ağırlığında olmasına baxmayaraq, bədənin bütün funksiyalarını idarə edir. Beyin üç əsas hissəyə bölünür:

1. Böyük beyin (beyin yarımkürələri) — düşünmə, danışma, yaddaş, duyğular və könüllü hərəkətlərə cavabdehdir.

2. Beyincik — hərəkətlərin koordinasiyası və bədən balansını təmin edir.

3. Beyin kötüyü — nəfəs alma, ürək döyüntüsü, qan təzyiqi kimi həyati funksiyaları tənzimləyir.

Beyin neyronlar adlanan milyardlarla sinir hüceyrəsindən ibarətdir. Bu hüceyrələr bir-biri ilə elektrik və kimyəvi siqnallar vasitəsilə əlaqə qururlar. Bu əlaqələr şəbəkəsi düşünmə, öyrənmə və yadda saxlama proseslərini mümkün edir.

*Yaddaşın formalaşması necə baş verir?*

Yaddaş beyin fəaliyyətinin əsas funksiyalarından biridir. Yaddaşın formalaşması bir neçə mərhələdən ibarətdir:

1. Kodlaşdırma (Encoding)

Bu mərhələdə beyin yeni məlumatı qəbul edir və onu anlamlı şəkildə təşkil edir. Diqqət bu mərhələdə əsas rol oynayır. Məsələn, bir insanın adını eşidəndə, əgər diqqətli olsan, beyin onu daha yaxşı kodlayacaq.

2. Saxlama (Storage)

Məlumat beynin müxtəlif hissələrində müvəqqəti və ya daimi şəkildə saxlanılır. Bu mərhələdə neyronlar arasında yeni əlaqələr (sinapslar) yaranır və möhkəmlənir. Bu əlaqələrin gücü məlumatın nə qədər uzun müddət yadda qalacağını müəyyən edir.

3. Xatırlama (Retrieval)

Bu mərhələ artıq yaddaşda olan məlumatın yenidən çağırılmasıdır. Məsələn, imtahanda öyrəndiyin məlumatı xatırlamağında bu mərhələ işə düşür. Güclü sinir əlaqələri olan məlumatlar daha asan xatırlanır.

*Yaddaş növləri*

Yaddaş müxtəlif formalarla mövcuddur:

Qısa müddətli yaddaş — Məlumat bir neçə saniyə və ya dəqiqə saxlanılır. Məsələn, bir telefon nömrəsini zəng etməzdən əvvəl yadda saxlamaq.

Uzun müddətli yaddaş — Məlumat aylarla, illərlə, bəzən ömürlük saxlanılır. Bu yaddaşda həm faktlar, həm də şəxsi xatirələr yerləşir.

Əməli yaddaş (işçi yaddaş) — Məlumat üzərində aktiv işlədiyimiz zaman (məsələn, riyaziyyat məsələsi həll edərkən) beynin istifadə etdiyi yaddaşdır.

Epizodik yaddaş — Keçmişdə yaşadığın konkret hadisələri əhatə edir (məsələn, doğum günün).

Semantik yaddaş — Ümumi bilikləri (faktlar, anlayışlar) ehtiva edir (məsələn, Bakı Azərbaycanın paytaxtıdır).

Prosedural yaddaş — Mühərrik bacarıqlar (velosiped sürmək, üzgüçülük) bu yaddaş növünə daxildir.

*Yaddaşı gücləndirmək üçün nə etmək olar?*

1. Mütəmadi təkrarlama — Məlumat təkrarlandıqca beyindəki sinir əlaqələri möhkəmlənir.

2. Yuxu rejiminə əməl etmək — Yuxu zamanı beyin gündəlik məlumatları emal edir və yaddaşa keçirir.

3. Fiziki aktivlik — İdman beynə daha çox oksigen göndərir və yeni neyronların yaranmasına yardım edir.

4. Sağlam qidalanma — Omeqa-3, antioksidantlar və B qrup vitaminləri beyin sağlamlığı üçün faydalıdır.

5. Stresdən uzaq olmaq — Uzunmüddətli stres beynin yaddaşla əlaqəli bölgələrinə (xüsusilə hipokampusa) mənfi təsir göstərir.

6. Zehni fəaliyyətlər — Kitab oxumaq, yeni bacarıqlar öyrənmək, bulmacalar həll etmək yaddaşı gücləndirir.

Nəticə

Beyin və yaddaş insanın idrak qabiliyyətinin əsas təməlidir. Beynin necə işlədiyini və yaddaşın necə formalaşdığını anlamaq, həm elmi, həm də praktiki baxımdan böyük əhəmiyyət daşıyır. Bu biliklər təkcə təhsil və peşəkar inkişafda deyil, eyni zamanda gündəlik həyat keyfiyyətinin artırılmasında da mühüm rol oynayır. Beynimizə qulluq etmək, yaddaşımızı inkişaf etdirmək — gələcəyimizi daha məhsuldar və yadda qalan etmək üçün atılan mühüm addımdır.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(30.04.2025)