Rəqsanə Babayeva

Beyləqan rayon Mədəniyyət Mərkəzinin rejissoru, “Gənclik” xalq teatrının rəhbəri, yazıçı. “Ədəbiyyat və İncəsənət” üçün

İnsan cəmiyyətinin mənəvi dünyasını, dünyaya baxışını və dəyərlərini ifadə edən sənətlər içində teatrın yeri hər zaman xüsusi olmuşdur. Teatr sadəcə bir tamaşa, əyləncə və ya sənət hadisəsi deyil; o, insanın özünü dərk etməsi, yaşadığı dövrü anlamağa çalışması, ictimai və fərdi problemlərlə üz-üzə qalması üçün yaradılan bədii məkan olmuşdur. Tarix boyunca teatr həm dini mərasimlərin, həm siyasi müzakirələrin, həm də estetik duyğuların ifadəsi kimi müxtəlif funksiyalar daşımışdır.

Teatrın başlanğıcını bəşər tarixinin çox qədim qatlarında axtarmaq mümkündür. Arxeoloji və etnoqrafik araşdırmalar göstərir ki, daha daş dövründə insanlar ov səhnələrini canlandırmaq üçün kollektiv rəqs və oyunlardan istifadə etmişlər. Bu mərasimlər bir tərəfdən ibtidai insanın ovda uğur qazanmaq arzusu ilə bağlı idi, digər tərəfdən isə kollektiv şüurun, birgə inancların ifadəsi idi. Yəni, teatrın ilk nüvəsi dini-magik ayinlərlə bağlı yaranmışdır.

Antik Yunan Dünyasında Teatrın Doğuluşu

Teatr sənətinin yeni əsaslarının formalaşdığı məkan isə şübhəsiz ki, qədim Yunanıstan olmuşdur. Antik yunanların “teatron” adlandırdıqları bu sənət məkanı həm dini mərasimlərin keçirildiyi, həm də ictimai müzakirələrin aparıldığı bir yer idi. Əslində, yunan teatrı bir tərəfdən Dionis şərəfinə keçirilən dini mərasimlərdən doğmuş, digər tərəfdən isə demokratiyanın inkişafı ilə bağlı olaraq cəmiyyətin özünü ifadə forması olmuşdur.

Qədim yunan teatrı yalnız sənət hadisəsi deyildi; orada siyasət, din və fəlsəfə bir vəhdət təşkil edirdi. Aristotel öz məşhur “Poetika” əsərində teatrı elmi əsaslarla izah edərək, dramın “hadisə, məkan və zaman vəhdətinə” əsaslanmasını vacib sayırdı. Bu qayda uzun əsrlər boyu dramaturgiyanın inkişafına istiqamət vermiş, klassik dramaturgiya ənənəsinin bünövrəsini qoymuşdur.

Yunanıstanın müxtəlif koloniyalarına yayılan teatr ənənəsi, xüsusən də Afina şəhərində yaradılan “Dionis Teatrı” vasitəsilə daha geniş coğrafiyaya yayılmışdır. Burada tragik əsərlər eramızdan əvvəl 534-cü ildən, komediya tamaşaları isə təxminən eramızdan əvvəl 480-ci ildən səhnələşdirilməyə başlanmışdır. Məsələn, Aysxil, Sofokl və Evripid kimi dramaturqların yaratdığı faciələr bəşər ədəbiyyatının zirvələri sayılır və bu gün də səhnələrdə öz aktuallığını qoruyur.

Roma Dünyasında Teatr

Romalılar Yunanıstanla əlaqələrindən sonra teatr sənətini mənimsədilər və öz imperiyalarında yaydılar. Xüsusilə Pun müharibələri dövründə yunan mədəniyyətinə yaxınlaşan Roma, teatrı həm xalqı əyləndirmək, həm də siyasi təbliğat vasitəsi kimi istifadə etdi. Roma teatrlarının möhtəşəm memarlıq quruluşu bu sənətin kütləviləşməsinə şərait yaradırdı.

Lakin Roma dövründə pantomima və sirk oyunlarının populyarlığı nəticəsində klassik teatr öz əvvəlki mövqeyini tədricən itirməyə başladı. Bu da göstərir ki, teatr hər dövrün ictimai-siyasi tələblərinə uyğun olaraq öz formasını dəyişmişdir.

Orta Əsrlərdə Teatr

Qərbi Roma imperiyasının süqutundan sonra Avropada bir müddət teatr zəifləsə də, tamamilə yox olmadı. Xüsusən də kilsə xadimlərinin təşəbbüsü ilə dini mövzulu tamaşalar yaranmağa başladı. Bu tamaşalar “misteriya”, “mirakl” və “moralitet” kimi janrlarda inkişaf edərək, insanların dini biliklərinin möhkəmləndirilməsi üçün vasitə rolunu oynadı. Maraqlıdır ki, bir vaxtlar bütpərəst ayinlərdən doğmuş teatr indi xristianlığın yayılması üçün xidmət etməyə başlamışdı.

Orta əsrlərin dini teatrı sadəcə dini təbliğat vasitəsi deyildi, o həm də xalqın bir araya gəldiyi, ortaq dəyərlər ətrafında toplandığı ictimai hadisə idi. Bununla yanaşı, xalq arasında daha yüngül, komik xarakterli küçə tamaşaları da oynanılırdı.

İntibah Dövründə Yenidən Doğuluş

XIV–XVI əsrlərdə baş verən İntibah hərəkatı bütün incəsənət sahələrində olduğu kimi teatrda da inqilabi dəyişikliklər yaratdı. İnsan mərkəzli dünyagörüşünün formalaşması nəticəsində səhnəyə yenidən antik faciə və komediyalar qayıtdı. Bu dövrdə İtaliyada formalaşan “commedia dell’arte” açıq havada, improvizasiya üzərində qurulmuş tamaşaları ilə Avropa teatrına böyük təsir göstərdi.

İntibah dövrünün dramaturqlarından Nikkolo Makiavelli komediya janrında dərin psixoloji müşahidələrə əsaslanan əsərlər qələmə aldı. Bu mərhələ Aristotelin ideyalarına əsaslanan, lakin yeni dövrün insanını əks etdirən bir teatr sənətini ortaya çıxardı.

Barokko və Klassisizm Dövrləri

XVII əsrdə Avropada formalaşanBarokko dövrü teatrı daha çox zəngin dekorasiyalara, möhtəşəm səhnə effektlərinə üstünlük verirdi. Bu teatr forması ictimai dəyişikliklərin, feodalizmin zəifləməsi və mütləqiyyətin güclənməsi ilə bağlı olaraq meydana çıxmışdı.

Məhz bu dövrdə Vilyam Şekspirin dramaturgiyası özünəməxsus gücü ilə seçilirdi. Şekspir insanın daxili aləmini, ziddiyyətli hisslərini, sevgi və nifrətini, qəhrəmanlıq və xainliyini tamaşaçının gözləri önündə canlandıraraq, teatrı sadəcə hadisə təsvirindən çıxarıb insan həyatının fəlsəfi dərkinə çevirdi. Onunla yanaşı, ispan dramaturqu Pedro Kalderon da teatrı “dünya bir səhnədir, hər kəs öz rolunu oynayır” ideyası ilə zənginləşdirirdi.

Romantizm və Sonrakı Dövrlər

XIX əsrdə Romantizm hərəkatı teatrda daha çox lirizmə, fərdi hisslərin ifadəsinə yol açdı. İnsan duyğularının gücü, təxəyyül və azadlıq arzusu bu dövrün pyeslərinə hakim oldu.

XX əsrdə isə teatr yeni cərəyanların təsiri altında dəyişdi. Naturalizm, ekspressionizm, sürrealizm, absurd teatr kimi istiqamətlər səhnəyə gəldi. Bu dövrdə Konstantin Stanislavski aktyor sənətində psixoloji realizmin əsasını qoydu, Bertold Brext isə “epik teatr” nəzəriyyəsi ilə tamaşaçını passiv müşahidəçidən aktiv düşünən şəxsiyyətə çevirməyi hədəflədi.

Antonin Artaud “qəddar teatr” ideyası ilə tamaşanı sadəcə əyləncə yox, sarsıdıcı bir həyat hadisəsinə çevirməyə çalışdı. Samuel Bekketin “absurd teatrı” isə müasir insanın mənasızlıq və tənhalıq hisslərini səhnəyə gətirdi. XX əsrin sonu və XXI əsrin əvvəllərində postmodern teatr ənənəvi sərhədləri aşaraq, müxtəlif incəsənət növlərini sintez edən yeni eksperimentlərə yol açdı.

Teatrın minilliklər boyu keçdiyi yol göstərir ki, bu sənət daim insan cəmiyyətinin ehtiyaclarına uyğun olaraq dəyişmişdir. Dini mərasimlərdən doğan teatr sonralar siyasi, estetik və fəlsəfi ideyaların ifadə vasitəsinə çevrildi. Antik Yunan faciələrindən başlayaraq postmodern tamaşalara qədər teatr insanın özünü dərk etməsi, həyatın mənasını anlamağa çalışması, ictimai problemləri bədii dillə ifadə etməsi üçün ən güclü vasitələrdən biri olmuşdur.

Bu gün də teatr yalnız keçmişin mirası deyil, həm də gələcəyin axtarış meydanıdır. O, insanın iç dünyası ilə cəmiyyət arasındakı əlaqəni açan, insanı düşündürən, həyəcanlandıran və birləşdirən bir sənət olaraq öz aktuallığını qorumaqdadır.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(17.10.2025)