İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”
Çox möhtəşəm səslənir bu ad: Mirzə Fətəli Axundov!
Azərbaycan teatrının banilərindən biri, mütəfəkkir, filosof və dramaturqdur o. 1812-ci ilin 12 iyulunda Nuxa şəhərində (indiki Şəki) anadan olub, 1878-ci ilin 9 martında Tiflisdə vəfat edib.
Bu gün bu mütəfəkkirin adını xüsusi ehtiramla çəkməliyik.
"Həyatı"
O, əvvəlcə mədrəsədə oxuyub, daha sonra Tiflisdə dünyəvi məktəbdə təhsilini davam etdirib. Burada rus dili və Avropa mədəniyyəti ilə yaxından tanış olan Axundov öz dünyagörüşünü formalaşdırmağa başlayıb.
Tiflis şəhərində tərcüməçi və dövlət qulluqçusu kimi çalışan Mirzə Fətəli, dövrünün bir çox tanınmış ziyalıları ilə əlaqə saxlayıb. O, Şərq və Qərb mədəniyyətlərini müqayisə edib, Avropa maarifçiliyinin prinsiplərini müsəlman Şərqinə tətbiq etməyə çalışıb.
"Ədəbi Yaradıcılığı"
Azərbaycan ədəbiyyatında ilk realist və maarifçi yazıçı kimi tanınıb. O, 1850–1855-ci illər arasında altı komediya yazaraq Azərbaycan dramaturgiyasının əsasını qoyub. Bu əsərlərdə əsasən cəhalət, riyakarlıq, məmur özbaşınalığı, dini fanatizm kimi mənfi hallar tənqid olunub. Onun komediyaları həm dil baxımından sadə, həm də məzmunca zəngin olub.
Əsas komediyaları:
1. “Molla İbrahimkərim kimyagər”
2."Sərgüzəşti-vəziri-xani-Lənkəran”
3. “Müsyö Jordan və dərviş Məstəli şah”
4. "Hekayəti-xırs quldurbasan”
5. “Lal və sərsər”
6. “Hacı Qara”
Bu əsərlərdə o, xalqı maariflənməyə çağırır, avamlıq və xurafatla mübarizə aparıb.
"Fəlsəfi və İctimai Görüşləri"
Axundov dini fanatizmi və mövhumatı sərt şəkildə tənqid edir, cəmiyyətin tərəqqisi üçün elmin, təhsilin və düşüncə azadlığının vacib olduğunu vurğulayıb. O, islam dünyasında islahatlar, dünyəvilik və maarifçilik ideyalarının yayılması üçün çalışıb.
Axundov həmçinin latın qrafikalı yeni əlifbanın qəbulunu təklif edib, ərəb əlifbasının Şərq xalqlarının elmi və mədəni inkişafına mane olduğunu bildirib. Bu sahədə yazdığı layihələr Qafqaz və Osmanlı ziyalıları arasında geniş müzakirələrə səbəb olub.
"Əsərlərinin Əhəmiyyəti"
Mirzə Fətəli Axundovun əsərləri Azərbaycan realist nəsrinin və milli teatr sənətinin bünövrəsini təşkil edib. Onun komediyaları bir çox dillərə tərcümə olunub və müxtəlif səhnələrdə tamaşaya qoyulub. Bu əsərlər təkcə Azərbaycan deyil, ümumilikdə türk və müsəlman dünyasında yeni ədəbi üslubun yaranmasına səbəb olub.
Mirzə Fətəli Axundov maarifçiliyin, azad düşüncənin və tənqidi realizmin rəmzi olaraq Azərbaycan və Şərq ədəbiyyatında əbədi iz qoyub. O, həm müasirləri, həm də sonrakı nəsillər tərəfindən fəlsəfi baxışlarına, elmi yanaşmasına və ədəbi mirasına görə yüksək qiymətləndirilib.
Əsərləri və ideyaları bu gün də aktuallığını qoruyur və maarifçilik ənənəsinin əsas sütunlarından biri kimi qəbul edilir.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(12.07.2025)
