Leyla Səfərova, “Ədəbiyyat və incəsənət”
Bu dəfə sizlərə adı qəliz səslənən Xuastuanift abidəsi barədə danışacağam. Söhbət türk xalqlarından olan uyğurlara aid çox zəngin bir nümunədən gedəcək. Yaxın oturun!
S.Y.Malov bu abidəni «Manixeylәrin peşmanlıq duası» adı ilə nəşr etmişdir. Əsərin yazılma, daha doğrusu qədim uyğur dilinə tərcümə edilmə tarixi mübahisəlidir. Abidənin ilk tədqiqatçısı V.V.Radlovun fikrincə, bu abidə V əsrdə tərtib edilmiş və ya qədim uyğur dilinə tərcümə edilmişdir.
O belə bir faktdan çıxış edir ki, «Xuastuanift» abidəsinin dili həm lüğət tərkibinə, həm də qrammatik quruluşuna görə göytürk abidələrini xatırladır. L.V.Dmitriyevanm fikrincə, bu abidə VII və ya VIII yüzillikdə fars dilindən uyğur dilinə tərcümə edilmişdir. Ə.Şükürlü V.V.Radlov və S.Y.Malovla razılaşaraq yazır ki, «Xuastuanift» abidəsinin doğrudan da tərcümə əsəri olduğunu təsdiq etmək olur, çünki abidənin dilində əski uyğur ədəbi dilinə yad olan cümlə növləri və eləcə də İran sözləri mövcuddur. Lakin bu əsərin islam dini yayılmayıncaya qədər meydana çıxması haqda yürüdülən fikir və mülahizələr daha çox ağlabatandır. «Xuastuanift» əsərinin üç nüsxəsi bizə qədər gəlib çatmışdır. Bunlardan ikisi mani əlifbası ilə yazılmışdır: biri Londonda, digəri Berlində saxlanılır. Qədim uyğur əlifbası ilə yazılmış nüsxə isə Sankt-Peterburqda Şərqşünaslıq İnstitutunun kitabxanasında mühafizə edilir. Hər üç nüsxə kəsirlidir. Mani əlifbası ilə yazılmış Berlin nüsxəsində söz sonunda qapalı saitlər (ı, i, u, ü) qoşa yazılır. Məsələn: terjrii, karaluu.kәnçüü, simpii. Saitlərin belə qoşa yazılması, görünür, onların uzun tələffüz olunduğunu göstərmək üçündür. saitlərin qoşa yazılması hadisəsinə «Irk bitig» («Falnamә») əsərində də (əsər göytürk əlifbası ilə yazılmışdır) rast gəlinir. Berlin nüsxəsində bir sıra hallarda a, e, i saitlərindən sonra söz sonunda h hərfi əlavə edilir: haçah, teıjriih, yekliişh və s. «Xuastuanift» abidəsinin dili bir sıra xüsusiyyətlərinə görə qədim uyğur abidələrinə bənzəyirsə, bir sıra xüsusiyyətlərinə görə hələ də göytürk yazısı abidələri ilə eynilik təşkil edir. «Xuastuanift» əsərində say sistemi də göytürk abidələri dilinin say sisteminə bənzəyir. «Xuastuanift» əsərində fars dilindən almma sözlәr (mәsәlәn: fәrzәnd, «oğul», dintar «dindar», monastr «monastr» vә s.) çox işlənir. Sadalanan xüsusiyyətlər aydın surətdə göstərir ki,
1)«Xuastuanift» əsərinin tərcüməçisi nümunə kimi göytürk əlifbası ilə yazılmış abidələrdən istifadə etmişdir;
2)abidə Göytürk xaqanlığı süquta uğradıqdan, yəni 745-ci ildən sonra meydana gəlmişdir.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(29.09.2023)