Leyla Səfərova, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Qumuq ədəbiyyatında yırlar 

Qumuq folklorunun spesifik iki janrı vardır: 

1.sarınlar  

2.yırlar. 

Bu janrlar həm məzmunca, həm də sayca digər bütün janrlardan çoxluq təşkil edir. Sarın qumuqcada mahnı, nəğmə deməkdir. 

Sarınlar qədər yırlar da qumuq folklorunun spesifik janrıdır. Bir çox məqamlarda dastanları, bəzən şeirləri, vücudnamələri, lətifələri, bəzən də ağıları əvəz edən şifahi xalq ədəbiyyatının bu şeir növünün örnəklərinə Azərbaycan folklorunda rast gəlinmir. “Yır- qumuqların türkü yerinə istifadə etdikləri termindir” və ümumi mənada türkü-mahnı, nəğmə deməkdir.  Qumuqlarda, eləcə də bir çox türk xalqlarında janr kimi göstərilən yır, jır, cır, çır qədim türklərdə şeirə, nəzmə verilən ümumi ad olmuşdur. Bu günün özündə də İran İslam Respublikasının mərkəzi vilayətlərindən olan Əraq ostanında yaşayan Savə türkləri şeirə yır, şeir söyləyənə yırçı deyirlər. 

Yır qumuq folklorunda geniş və çoxşaxəlidir, hətta sarınlardan sonra ən geniş yayılmış janr sayılır. “Qumuqlarda yırlar bir neçə misradan başlayaraq bir neçə yüz misrayadək uzana bilər. Mövzusunda isə məhdudiyyət yoxdur”. 

İgidlik yırları

İgidlik yırları daha çox qəhrəmanlıq dastanlarını xatırladır. Burada bir xalq qəhrəmanının timsalında millətin müəyyən bir tarixi dövrü, mədəniyyəti, adət-ənənəsi haqqında danışılır. Eyni zamanda, igidlik yırlarının qəhrəmanı da Azərbaycan qəhrəmanlıq dastanlarının qəhrəmanları kimi xalq üçün, ölkəsi üçün əhəmiyyətli savaşa girir. Yəni, dastan qəhrəmanı bütün ölkəni maraqlandıran məsələləri həll edir. 

Bəzi hallarda yırlar ölənin haqqında söylənir, onun igidliyi, yaxşılığı, qəhrəmanlığı tərənnüm olunur. Bu zaman elə sözlər seçilir ki, yırı dinləyənin ürəyində mərhəmət hissi oyanır və göz yaşlarına hakim kəsilə bilmir. Bu akt baş verdikdə yır ağı funksiyasını yerinə yetirmiş olur. “Minküllünün yırı”, “Cavatın yırı”, “Zoruşunyırı” və s. kimi bir çox yırlar məhz ağılardır. Ağılar qumuq folklorunda öz ilkin xarakterini qoruyub saxlamağı bacarmışdır, lakin Azərbaycan folklorunda ağılar artıq bayatı şəklində ifa olunur. 

Yırlarda köpək mövzusu 

Tarixi yırlardan “Minküllünün yırı” mövzu baxımından da, poetik nüanslarına görə də çox qədim dövr türk mədəniyyətini özündə ehtiva edə bilir. Əsərdə baş qəhrəman Minküllü itlərini qardaş olaraq qəbul edir ki, bu da maraqlıdır:  

Qey meni koş inanqan üç itim! 

Ey mәnim çox inandığım üç itim! 

Uç itim de nege bola – uç inim! 

Üç itim nә demәkdir, üç qardaşım! 

Araşdırıcı, şair K.Sultanov Minküllünün itləri özünə qardaş hesab etməsini mahnının tarixən müsəlmanlıqdan öncəyə aid olması ilə əlaqələndirmişdir. Burada şamanizmin izlərini görmək mümkündür. Şaman mətnlərində şamanın köpək ruhlarına müraciət etdiyini və onların yardımı ilə bəzi ayinləri yerinə yetirdiyini görürük. Bundan əlavə, “Qeser” dastanında Qeserin də Minküllünün itləri kimi, iki sadiq köpəyi olur. 

Yırlarda qadın motivi  

Yırda diqqəti çəkən başqa bir məqam da qəhrəmanın çətin anında öz həyat yoldaşını köməyə çağırmasıdır. Qadınların ərləri ilə bərabər döyüşməsi, ən yaxın silahdaşı olması türk folkloru üçün xarakterik bir haldır:  

Ayxanımqa belgi alıp barıqız 

Ayxanımı alıb bәri gәliniz 

Uç itimni birisi, 

Üç itimdәn birisi 

İçindeki aslan tulpar tirisi 

İçindәki aslan güclüsü 

Ayxanım da belgi alıp bardı dey. Ayxanımı da eşidib gәldi deyir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(22.09.2023)