Dünyada çox az ölkə XX əsrin məşhur rəssamlarından olan dahi Salvador Dalinin orijinal əsərlərinin sərgisini nümayiş etdirmək şərəfinə nail olmayıb. Azərbaycan bunu da edir! Bu gün Heydər Əliyev Mərkəzində Salvador Dalinin “Sürrealizm mənəm” adlı sərgisi açılacaq.
“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı xəbər verir ki, Salvador Dalinin Azərbaycanda ilk dəfə təqdim olunacaq əsərləri sırasında rəssamın qrafik əsərləri, şüşədən və bürüncdən hazırlanan heykəltaraşlıq nümunələri nümayiş olunacaq.
Heydər Əliyev Mərkəzində təqdim olunacaq əsərlər dünyada Salvador Dalinin orijinal işlərindən ibarət olan ən böyük kolleksiyalardan biridir.
Düşünürük ki, dahi ispan rəssamını oxucularımıza daha yaxından tanıtmağımız yetərli olacaq. Salvador Dali 11 may 1904-cü ildə İspaniyanın şimalındakı Jerona əyalətinin Fiqeras şəhərində notarius ailəsində anadan olub. O, milliyyətcə katalon idi, özünü bu keyfiyyətdə dərk edirdi və bu özəlliyində israr edirdi.
Uşaqlıqda Dali çevik, lakin təkəbbürlü və idarəolunmaz uşaq idi. Bir gün o, bazarda şirniyyat üçün dava saldı, ətrafa camaat toplaşdı və polislər dükan sahibindən siesta zamanı mağazanı açmağı və oğlana şirniyyat verməsini istədi. O, öz şıltaqlığına və simulyasiyasına nail olur, həmişə fərqlənməyə və diqqəti cəlb etməyə çalışırdı.
Çoxsaylı komplekslər və fobiyalar - məsələn, çəyirtkə qorxusu - onun adi məktəb həyatına qarışmasına, uşaqlarla adi dostluq və rəğbət bağları qurmasına mane oldu, lakin hər bir insan kimi, duyğusal aclıq hiss edərək, emosional olmağa çalışdı. uşaqlarla hər hansı bir şəkildə təmasda olmaq, komandalarına öyrəşməyə çalışmaq, əgər yoldaş rolunda deyilsə, başqa bir rolda, daha doğrusu bacardığı yeganə rolda - şokedici və yaramaz bir uşaq kimi qəribə , ekssentrik, həmişə başqalarının fikirlərinə zidd hərəkət edən biri olub o. Məktəb şans oyunlarında uduzduqda, o, qalib gəlmiş kimi davranırdı. Bəzən səbəbsiz yerə dava edirdi.
1921-ci ildə 47 yaşında anası döş xərçəngindən öldü. Dali üçün bu faciə idi. Elə həmin il San Fernando Akademiyasına daxil oldu. İmtahan üçün hazırladığı rəsm baxıcıya çox kiçik göründü, bu barədə atasına, o da öz növbəsində oğluna xəbər verdi. Gənc Salvador bütün rəsmləri kətandan sildi və yenisini çəkmək qərarına gəldi. Yekun qiymətləndirməyə cəmi 3 gün qalmışdı, lakin gənc işdə tələsmirdi ki, bu da uzun illərdir ki, öz qəribəliklərindən əziyyət çəkən atasını çox narahat edirdi. Sonda gənc Dali rəsmin hazır olduğunu söylədi. Müəllimlər son dərəcə yüksək bacarıqlarına görə istisna edərək gənc eksantriki akademiyaya qəbul etdilər.
1922-ci ildə Dali istedadlı gənclər üçün Madriddəki tələbə yataqxanasına köçdü və təhsilinə başladı. Bu zaman Dali Luis Bunuel, Federico Garcia Lorca, Pedro Garfias ilə tanış oldu. Freydin əsərlərini həvəslə oxudu.
Rəsmdə yeni cərəyanlarla tanış olduqdan sonra Dali kubizm və dadaizm üsullarını sınaqdan keçirdi. 1926-cı ildə müəllimlərə qarşı təkəbbürlü və laqeyd münasibətinə görə Akademiyadan xaric edildi. Elə həmin il o, ilk dəfə Parisə getdi və burada Pablo Pikasso ilə tanış oldu. Öz üslubunu tapmağa çalışaraq, 20-ci illərin sonunda Pikasso və Joan Mironun təsiri altında bir sıra əsərlər yaratdı. 1929-cu ildə Buñuel ilə birlikdə "Andalusiya iti " sürrealist filminin yaradılmasında iştirak etdi .
Sonra o, əvvəlcə şair Pol Eluardın həyat yoldaşı olan gələcək həyat yoldaşı Qala ilə tanış oldu. Salvadorla yaxınlaşan Qala həyat yoldaşı ilə yaşamaqda davam edirdi,
bu cür gəlişmələr o zamanlar Dalinin, Eluardın və Qalanın fırlandığı o bohem dairələrində məqbul görünürdü. Dostunun həyat yoldaşını həqiqətən oğurladığını anlayan Salvador onun portretini “təzminat” kimi çəkdi.
Dalinin əsərləri sərgilərdə nümayiş olunur, o, populyarlıq qazanırdı. 1929-cu ildə o, André Breton tərəfindən təşkil edilən Sürrealist qrupa qoşuldu. Şəxsi həyatda isə o, həqiqətın heç bir proqnoza uyğun gəlmirdi.
Rəssamın ailəsinin Qalaya düşmən münasibəti, bununla bağlı münaqişələr, qalmaqallar, eləcə də kətanlardan birində Dalinin yazdığı “Bəzən anamın portretinə ləzzətlə tüpürürəm” yazısı ona gətirib çıxardı ki, ata oğlunu söyüb evdən qovdu.
Rəssamın təxribatçı, qəzəbli və dəhşətli hərəkətləri heç vaxt hərfi mənada və ciddi qəbul edilməyə dəyməzdi: o, yəqin ki, ölmüş anasını incitmək istəmirdi və bunun nəyə gətirib çıxaracağını belə bilmirdi. Ola bilsin ki, o, belə bir küfr hərəkəti ilə özündə stimullaşdırdığı hiss və təcrübə silsiləsi yaşamaq istəyirdi. Bu hiylə sevimli həyat yoldaşının xatirəsini diqqətlə saxlayan atası ilə güclü mübahisəyə səbəb oldu. Cavab olaraq, qəzəbli Salvador Dali atasına zərfdə spermasını qəzəbli bir mətnlə məktubla göndərdi: "Sənə borcum yalnız budur". Daha sonra, 1934-cü ildə Qala ilə rəsmi nikaha girdi. Elə həmin il o, ilk dəfə ABŞ-a səfər etdi.
1936-cı ildə İspaniyada vətəndaş müharibəsi başlayandan sonra Dali solçu sürrealistlərlə mübahisə etdi və qrupdan qovuldu. Salvador praktiki olaraq apolitik idi və hətta onun monarxist baxışları belə ciddi qəbul edilmədi.
1933-cü ildə Dali Lenin şəklində İsveçrə xalq qəhrəmanını böyük omba ilə təsvir etdiyi " Uilyamın tapmacası " tablosunu çəkdi . Dali Freydə görə İsveçrə mifini yenidən düşündü : Tell uşağını öldürmək istəyən qəddar ata oldu. Atasından ayrılan Dalinin şəxsi xatirələri qat-qat idi. Lenin isə kommunist düşüncəli sürrealistlər tərəfindən mənəvi, ideoloji ata kimi qəbul edilirdi. Rəsmdə hədsiz valideyndən narazılıq, yetkin şəxsiyyətin formalaşması istiqamətində atılan addım təsvir olunub. Lakin sürrealistlər rəsmləri hərfi mənada, Leninin karikaturası kimi qəbul etdilər və bəziləri hətta kətanı məhv etməyə çalışdılar.
1937-ci ildə rəssam İtaliyaya səfər etdi və İntibah dövrünün əsərlərinə heyran qaldı. Onun öz əsərlərində insan nisbətlərinin düzgünlüyü və akademikliyin digər xüsusiyyətləri hakim olmağa başladı. Sürrealizmdən uzaqlaşmasına baxmayaraq, onun rəsmləri hələ də sürrealistik fantaziyalarla doluydu. Sonralar Dali özünə sənətin modernist deqradasiyadan xilas olmasını aid etdi, bu da öz adını onunla əlaqələndirdi, çünki Salvador ispan dilində " Xilaskar” deməkdir.
1939-cu ildə Andre Breton Dalini və onun işinin kommersiya komponentini ələ salaraq onun üçün "Avida Dollars" anaqram ləqəbi ilə çıxış etdi. Bretonun zarafatı dərhal böyük populyarlıq qazandı, lakin Bretonun kommersiya uğurunu çox üstələyən Dalinin uğuruna xələl gətirmədi.
İkinci Dünya Müharibəsinin başlaması ilə Dali Qala ilə birlikdə 1940-1948-ci illərdə ABŞ -a getdi.
1942-ci ildə o , "Salvador Dalinin gizli həyatı" adlı qondarma tərcümeyi -halını nəşr etdirdi. Onun ədəbi səyləri, sənət əsərləri kimi, kommersiya baxımından uğurlu oldu. O, Walt Disney ilə əməkdaşlıq etdi. Disney Dalini kinoda istedadını sınamağa dəvət etdi, lakin Salvadorun təklif etdiyi sürrealist "Destino" cizgi filminin layihəsi kommersiya baxımından yararsız hesab edildi və onun üzərində iş dayandırıldı. Dali rejissor Alfred Hitchcock ilə də işlədi və Spellbound filmindəki yuxu səhnəsi üçün dekorasiya yaratdı. Lakin kommersiya baxımından filmdə səhnə qısaldıldı və onun işi effektsiz hesab edildi.
İspaniyaya qayıtdıqdan sonra Dali əsasən Kataloniyada yaşayırdı .
1958-ci ildə İspaniyanın Girona şəhərində o, Qala ilə rəsmi olaraq evləndi .
1965-ci ildə Parisə gələrək əsərləri, sərgiləri və çılğın hərəkətləri ilə bu şəhəri fəth etdi. Qısa filmlər çəkir, sürreal fotoşəkillər çəkirdi. Filmlərdə o, əsasən əks baxış effektlərindən istifadə edir, lakin məharətlə seçilən mövzular (axan su, pilləkənlərdə sıçrayan top), maraqlı şərhlər, rəssamın aktyorluğunun yaratdığı əsrarəngiz ab-hava filmləri qeyri-adi arthouse nümunələri edirdi. Dali reklamlarda rol alırdı və hətta bu cür kommersiya fəaliyyətlərində də özünü ifadə etmək fürsətini əldən vermirdi. Televiziya tamaşaçıları uzun müddət şokolad reklamını xatırlayacaqlar, bu reklamda sənətçi barın bir parçasını dişləyir, bundan sonra bığları eyforik ləzzətlə burulur və o, bu şokoladdan dəli olduğunu söyləyir.
Rəsaamın Qala ilə münasibətləri olduqca mürəkkəb idi. Bir tərəfdən, Qala münasibətlərinin əvvəlindən onu təbliğ edir, rəsmləri üçün alıcılar tapır, onu 20-30-cu illərin əvvəllərində kütləvi tamaşaçılar üçün daha başa düşülən əsərlər yazmağa inandırırdı. Rəsmlər üçün sifariş olmadıqda, Qala ərini məhsul markaları, kostyumlar hazırlamağa məcbur edirdi. Onun güclü, qətiyyətli təbiəti zəif iradəli sənətkar üçün çox lazım idi. Qala ərinin emalatxanasında hər şeyi qaydasına saldı, səbirlə qatlanan kətanları, boyaları, Dalinin düşünmədən səpələdiyi suvenirləri qaydaya salırdı.
Digər tərəfdən isə Qala daima kənarda kişilərlə münasibət qururdu, ərinə xəyanət edirdi. Artıq sonrakı illərdə həyat yoldaşları tez-tez mübahisə edirdi, Dalinin sevgisi daha çox vəhşi bir ehtiras idi və Qalasız yaşaya bilmirdi.
1968-ci ildə Dali ərindən ayrı yaşaması və özünün yalnız arvadının yazılı icazəsi ilə ziyarət edə biləcəyi Pubol qalasını Qala üçün satın aldı.
1981-ci ildə Dalidə Parkinson xəstəliyi inkişaf etdi. Amma sevimli Qalası daha tez, 1982-ci ildə vəfat etdi.
Bu, Daliyə çox ağır təsir göstərdi və onun həyata bağlılığını azaldı. Həmin dövrdə Dali Fiqerasdan köçərək Qala üçün aldığı Pubol qəsrində yaşamağa başladı. 1984-cü ildə onun yataq otağında müəmmalı şəkildə yanğın baş verdi. Bəziləri bunu Dalinin intihar cəhdi kimi qiymətləndirirlər. Lakin xidmətçiləri onu xilas edə bildilər.
Bundan sonra o, yenidən Fiqerasa qayıtdı və ömrünün qalan hissəsini öz adını daşıyan teatr-muzeydə yaşadı.
1988-ci ilin noyabrında Dali infarkt keçirdi və xəstəxanaya yerləşdiridi. Dekabrın 5-də Kral Huan Karlos onu ziyarət etdi. Salvador Dali 23 yanvar 1989-cu ildə öz teatr-muzeyində çox sevdiyi "Tristan və İzolda" operasını dinləyərkən ürək çatışmazlığından vəfat etdi.
Dali həyatı boyunca 1500-dən çox rəsm əsəri çəkmiş, onlarla heykəllə bərabər, daş üzərində müxtəlif səpkili əsərlər yaratmış, kitab illüstrasiyaları, teatr dekorları və kostyumların müəllifi olmuşdur. 1994-cü ildə İstanbulda Art Fair sərgisində və 2001-ci ildə Brüsseldə beynəlxalq Kunstbeurs sərgisində azərbaycanlı rəssam Sakit Məmmədovla birlikdə də onun rəsm əsərləri sərgilənmişdir.
İndi də Dalinin rəsmləri Bakıya gəlir. Əlbəttə ki, çox böyük hadisədir.
Qeyd edək ki, sərgi oktyabrın 8-dək davam edəcək.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(26.04.2023)