Elman Eldaroğlu, “Ədəbiyyat və incəsənət”
Allah sənə rəhmət eləsin, Sabir Bəşirov! 2008-ci ildə qəzetlərdə işıq üzü görən bu yazın təsadüfən qarşıma çıxdı. Ruhuna ehtiramla həmin yazını burada paylaşmaq istəyirəm. Yəqin ki, Mark mən öləndən sonra da onu qoruyub saxlayacaq…
ELMAN ELDAROĞLUNUN «MƏNƏ SALAM VERMƏ, SALAM GÖZLƏMƏ» ŞEİRİ VƏ BƏZİ MƏTLƏBLƏR HAQQINDA DÜŞÜNCƏLƏR
Kim nə deyir, desin: heç bir quruluş, heç bir idarəetmə forması insan xislətindən bəzi cəhətləri dəyişə bilmir: sərvət və hakimiyyət hərisliyini, yaltaqlığı, qorxaqlığı… SSRİ dövründə əvvəl-axır «yeni insan tərbiyəsi»ndən danışıldı. Ancaq bu «yeni insan» tərbiyə oluna bilmədi ki, bilmədi. Bir maraqlı və düşündürücü fakt da odur ki, qanunları, qaydaları, normaları «aşağılardan» daha çox «yuxarılar» pozur…
Bir faktı xatırlayaq: Korrupsiyaya Qarşı Mübarizə İdarəsi nə üçün yaradılıb? Rüşvəti kim alır? Adi vətəndaş, yoxsa vəzifəli şəxs?..
Dünyanın – bəşər tarixinin ilk cinayəti məlumdur, özü də bu cinayəti törədən Peyğəmbər övladı idi. Dünyanın ilk cinayətinin nəfsilə bağlı olması da təsadüfi deyil…
Dünyanın ilk yaltağı kimdir? Bu sual da cavabsızdır. Ancaq orası dəqiq məlumdur ki, bu cəmiyyətin məhsuludur…
Əvvəllər yaltaqları da Şərq və Qərb yaltaqlarına bölürdülər. İndi vəziyyət xeyli dəyişib. «Qlobal dünya» o qədər inkişaf edib, əlaqələr o qədər genişlənib ki, qarşılıqlı tərcübələr Şərq-Qərb yaltaqları arasındakı fərqi də çox azaldıb…
Bir sıra əməl və xarakter sahiblərinin Vətəni olmadığı kimi yaltaq və qorxağın da Vətəni yoxdur…
İlk baxışda birinin digərinə yaltaqlanması adama qəribə görünsə də diqqət ediləndə bunun da mayasında məqsəd, məna, təmənna olduğu aydınlaşır. Yaltaqlığın mayasında mənafe, məqsəd dayanır – nəyi isə əldə etmək…
Yaltaq xüsusi bir canlıdır. Böyük şairimiz Rəsul Rzanın aşağıdakı qənaəti nə qədər dəqiqdir:
Yaltaqlığı da özünə sənət edən var,
Bu da bir döldür – yaltaqlar!
Yaltaq yaltaqlanana qədər azaddır, yaltaqlanan kimi qorxağa çevrilir, çünki nə üçünçə yaltaqlanır, nəyi isə əldə etdikdən sonra onun əldən çıxmasından qorxur…
Ədəbiyyatın əbədi mövzularından biri də yaltaqlıq və qorxaqlıqdır.
Üz-üzə gələndə, yad adam kimi,
Mənə salam vermə, salam gözləmə.
Gedib söyləyərlər, çuğullar çoxdur,
Mənə salam vermə, salam gözləmə.
Bir elin yoxdursa ər oğulları,
Arxa boş qalar nər oğulların.
Hələ meydandadır yurd çuğulların,
Mənə salam vermə, salam gözləmə.
Zəng edib arasam, açma telefonu,
Çatar qulağına bu xəbər onun…
Yazıqsan, yetişər vədəsiz sonun,
Mənə salam vermə, salam gözləmə.
Heyif o dağlardan, heyif o düzdən,
Ərəni yoxdursa, düşəcək gözdən.
Salam! Utanıram vallah, bu sözdən,
Mənə salam vermə, salam gözləmə.
Bu, Elman Eldaroğlunun «Mənə salam vermə» şeridir. Qorxaq məxluq haqqındadır. Ancaq bu şeir E.Eldaroğlunun ən yaxşı şeirlərindən olmasa da ədəbiyyatın və dünyanın əbədi mövzularından biri haqqındadır. Qorxaqlıq və yaltaqlıq əxlaqi eybəcərlikdir. «… əxlaqi eybəcərliyi düzgün təsvir etmək həmin eybəcərliyin əleyhinə edilən çıxışların ən qüvvətlisidir…» «V.Belinski. Seçilmiş məqalələri». Bakı, «Gənclik», 1979, səh., 121).
Böyük ruç tənqidçisi V.Q.Belinski yazırdı ki, elə iyrənc və çirkin şeylər var ki, onlara qarşı nifrət hissi oyatmaq üçün onları əslində necə varsa, olduqları kimi göstərmək və ya onları öz adları ilə adlandırmaq kifayətdir, lakin elə şeylər var ki, bütün eybəcərliklərinə baxmayaraq öz xarici parıltıları ilə bizi aldadırlar.
Yaltaqlıq da bizi – bütünlükdə cəmiyyəti aldada bilən eybəcərlikdir. – fərdlər yaltaqlıqla irəli çəkilir və vəzifə pillələrində inamla irəliləyirlər…
Yaltaqlıq – ən geniş yayılmış «ucuz» rüşvətdir…
Nədənsə taleyinə
Əzəl gündən çən düşüb.
Cücərməyib istəyin
Uğur səndən gen düşüb.
Ey mənim ata yurdum!
Sən hələ də ölkəmin
Sirlə dolu üzüsən.
Tarixləşmiş tarixin
Yazılmamış sözüsən.
Sənsən ulu babamdan
Mənə yetişən miras.
Sənsən ruhuma qida,
Sənsən dərdimə əlac…
Ey mənim ata yurdum!
Yoxdursa Səni duyan
Ya silkələ tarixi,
Ya da tarixdən oyan!..
Bu da Elman Eldaroğlunun «Ata yurdum» şeiridir və müəllifin yaxşı şeirlərindəndir. Şeirdə giley də var, qürur da. Ancaq neyləyəsən ki, şairin fəxr etdiyi, qürur duyduğu bu ata yurdunda qorxaqlar və yaltaqlar da var…
*
Ekzistensialist filosoflar deyirdilər ki, insan hər hansı bir kollektivlə, qurumla, təsisatla bağlıdır və insanlar özlərinin yaratdığı, ancaq nəzarətdə saxlaya bilmədikləri qurumlar, təsisatlar qarşısında köməksizdir. İnsan öz-özlüyündə azaddır, özü öz ixtiyarındadır, lakin cəmiyyət hər vasitə ilə ona qarşıdır…
Əlbəttə, ekzistensialistlər günümüzün reallığı olan, indi daha çox mətbuatı bürüyən təhqir, yalan, böhtanı… nəzərdə tutmurdular. Azadlıq həm də məsuliyətdir, cavabdehlikdir. Hər bir insanın (xüsusən qələm adamının) daxilində bir senzor olmalıdır – əxlaq, mənəviyyat, məsuliyyət, cavabdehlik senzoru…
Ancaq çox təəssüf ki, bəzən haqlı, obyektiv, cəmiyyətin xeyrinə olan tənqid, nöqsanların göstərilmçsi aqressiv münasibət doğurur. Çox təəssüf ki, çıxış yolu «güzgünü sındırmaq» götürülür…
Özünə hörmət edilməsinin ən düzgün yolu başqalarına hörmətlə yanaşmaqdır…
Demokratiyanın birinci öhdəliyi fikir azadlığına dözümlülükdür (təbii ki, bu fkir həqiqəti əks etdirirsə).
*
Azad düşüncəyə qarşı müxtəlif növ təzyiq, müxtəlif təsirlər, repressiv metodlar təkcə fərdlər üçün yox, cəmiyyət üçün də təhlükəli meyldir.
Azad fikrin, düşüncənin qarşısının alınması yaltaqlıq və qorxaqlıq üçün münbit zəmin yaradır.
Cəmiyyət o zaman inkişaf edir ki, azad fikrə, düşüncəyə imkan və meydan verilir. İnsan özünü asılı, təbəə yox, vətəndaş hiss edir. İnsanın ən gözəl duyğularından biri məhz vətəndaşlıq duyğusudur.
Keçmiş SSRİ tarixinin ən qanlı, ən qorxulu, ən utancverici (adamları elə məsələlərdə ittiham edirdilər ki, o məsələlər heç o adamların yuxusuna da girməzdi – indi gülünc görünən o ittihamlar o zaman insan üçün əsl faciə idi) səhifəsi hes şübhəsiz ki, repressiya illəridir. İqtisadiyyatdakı geriliyi, dağıntını və s. aradan qaldırmaq olar. Dəhşətli təbii hadisələrin – sel, qasırğa, zəlzələ… nəticələri də aradan qaldırılır. Ancaq o məsələ ki, insan itkisi ilə bağlıdır onu nə aradan qaldırmaq olur, nə də əvəz etmək mümkün deyil. O itkilər ki, əxlaqla, mənəviyyatla, mədəniyyətlə bağlıdır, onun nəticələrini də uzun müddətə aradan qaldırmaq lazım gəlir…
İkinci dünya müharibəsi zamanı və sonralar keçmiş SSRİ-dəki aclıq artıq çoxdan unudulub, hətta o illəri yaşamış insanlar bunu ara - sıra xatırlayırdılar. Ancaq repressiyanın məhv etdiyi insanlar – M.Müşfiq, H.Cavid… yüzlərlə ziyalılar insan cəmiyyəti yaşadıqca unudulmayacaq…
*
N.Nərimanov «Nadir şah» əsərində obrazların birinin diliylə deyirdi: «… həmişə padşah ilə millətin arasında olan pərdə dövlətin viran olmağına və millətin bədbəxtliyinə ən birinci səbəb olubdur. Bu pərdə vəzirlərdən ibarət bir şeydir ki, həm padşahı və həm də milləti qaranlıqda saxlar. Nə padşahın millətdən və nə millətin padşahdan xəbəri olmaz. Millətin zülmdən ah və nalə səsini padşah eşidərsə, vəzirlər deyərlər: - “qibleyi-aləm! Səni millət alqışlayır, alqışlayır… Ağılsız, fərasətsiz, öz vəzifəsini anlamayan padşah bu sözlərə inanar, inanıb da zavalı millətin daima göz yaşına və axırda vətənin puç olmağına səbəb olar…”
Bu mətndə dövlət-fərd, dövlət-cəmiyyət münasibətləri o qədər dəqiq ifadə olunub ki, bir-iki adı dəyişməklə bu fikri bütün zamanlara aid etmək olar (padşah, vəzirlər). Padşahlıq iddiasında olan bir sıra vəzifə sahiblərinin ağılsız və fərasətsiz hesab etmək olmaz. Vəzifələrini anlamaq məsələsi isə çox çətindir. İndi əksər vəzifə sahibi vəzifəni öz şəxsi mənafenin təmin olunmasına yönəldir – danışıqda gurultulu ifadələr, yalan, gerçəklikdə öz mənayeləri…
Yaltaqlıq və qorxaqlıq ifadələri ən çox «padşahla» millət arasında «pərdə» olanlara aiddir. Çox təəssüf ki, bunların kökü kəsilməkdənsə daha da artır. «Pərdələr» istədikləri faktı, adamı, hadisəni istədikləri – özlərinə sərf edən formada təqdim edirlər. Özlərinə görə şeytanı mələk, mələyi şeytan edirlər…
Azərbaycan ədəbiyyatında repressiya mövzusunda çox dəyərli əsərlər yaradılıb və bu əsərlərdən ikisi xüsusi qeyd edilməlidir – Elçinin «Ağ dərə» və «Ölüm hökmü» romanları. Hər ikisi romaqda başqa məsələlərlə yanaşı çuğulluq, satqınlıq, xof, qorxu, səksəkə çox dəqiq və real təsvir olunub. «Ağ dərə» romanında belə bir epizod var: məlumat əsasında Əliabbas kişinin evində axtarış aparırlar. Hər yer axtarılır: un kisəsi,yastığın və döşəyin içi… Əliabbas kişinin arvadının büründüyu yorğanı qadın and içdikdən sonra axtarmaqdan vaz keçirlər. Evin zirzəmisinə gizli qapı var, onun yerini ancaq ailə üzvləri bilir. Əliabbas kişinin oğlu taxtı güclə kənara çəkir və qapını gələnlərə göstərir. Zirzəmidə bir mücrü var, zirzəmiyə düşüb o mücrünü də çıxarırlar. Mücrünün içindən əl boyda – ovuca yerləşən «Quran» çıxır. Ən dəhşətlisi isə odur ki, çuğulluq edib atasını satan Əliabbas kişinin doğma oğlu Məmmədbağırdır (Məmmədbağır elə bilirmiş ki, mücrünün içində qızıl ola bilər). Əliabbas kişi oğluna bəd qarğış edir, oğlu isə həmin gecədən evdən gedir. Qumarbazlar, nəşəxorlar pul uduzub qaçmış Məmmədbağırı tapıb bıçaqlayırlar və Məmmədbağır özünü güclə məhəlləyə çatdırıb qoşa tut ağacının dibində ölür.
Əliabbas kişi oğlu üçün təziyə saxlamır və heç kimdən başsağlığı da qəbul etmir. Oğlunu isə məhəllənin adamları dəfn edir.
«Hələ meydandadır yurd çuğulları» ifadəsi yadıma repressiya mövzusunda yazılan əsərləri, o cümlədən bu epizodu da saldı. Çuğulluğun, satqınlığın necə fəlakətlərə səbəb olduğunu izah etməyə ehtiyac yoxdur.
«Zəng edib arasam, açma telefonu» - xəbərdarlığı adamdarı çuğullardan, satqınlardan qoruma cəhdidir ki, zərbə altında qalmasınlar.
Diktatorlar ölüb gedir (Hitler, Stalin…), ya hakimiyyətdən zorla salınır, ya da öldürülür (Tunis, Misir, Liviya prezidentlərinin taleyini xatırlayaq), ancaq diktatura üsulları qalır.
Çuğullar, satqınlar ölüb gedir, ya öldürülür, ancaq çox təəssüf ki, çuğulluq və satqınlıq davam edir.
*
İnsanın doğulduğu, boya-başa çatdığı yer böyük Vətənin bir parçasıdır və insan üçün əzizdir. Torpağı Vətən edən səbəblərdən biri (bəlkə də birincisi) də insanlardır – doğma, əziz, dost, səni tanıyan və sənin tanıdığın, səni sevən insanlar.
Yurdu, Vətəni tanıdan məşhur edən də insanlardır: məşhur sənət adamları, şairlər, yazıçılar, alimlər, məşhur sərkərdələr, dövlət xadimləri, Vətənin sadə, ancaq mərd, cəsur övladları.
N.Gəncəvinin yaşadığı dövrdə nə qədər hökmdar olub? – bunu çox az adam bilir. Ancaq Papa II İohann Pavel Bakıya səfər edəndə çıxışında bir neçə dəfə N.Gəncəvinin adını dahi həmyerlimiz kimi çəkdi və onun fikirlərinə istinad etdi.
Mübariz İbrahimovun qəhrəmanlığı qısa müddətdə doğulduğu yeri ziyarətgaha – qəhrəmanlıq, igidlik, mərdlik məbədinə çevirdi.
Onlarla belə misal çəkmək olar:
Heyif o dağlardan, heyif o düzdən,
Ərəni yoxdursa düşəcək gözdən.
Şairin bu qənaəti də doğrudur. Dağların özü kimi ərənləri də olmalıdır.
Axı çuğulun, namərdin, yaltağın, satqının törəməsi olduğu kimi mərdin, ərənin də varisi olmalıdır, özü də çox olmalıdır. Niyə yoxdur? Nə qədər ki, yaltağın, çuğulun, satqının dediyi həqiqət kimi qəbul ediləcəksə, qorxaqların da sayı da durmadan artacaq.
Kasıb olub, mərd olub!
Qoçaq olub, mərd olub.
Bəy olub, mərd olub,
Qaçaq olub, mərd olub.
Bəs bu namərdlər hardandı?
Bax bu mənə dərd olub.
Görkəmli şairimiz Fikrət Qoca haqlıdır: həqiqətən də böyük dərddir.
(Sabir BƏŞIROV, Fəlsəfə doktoru)
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(21.02.2024)