Əkbər Qoşalı, “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün

10 avqust - böyük qazax aydını, qazax yazılı ədəbiyyatının ustadı Abay Kunanbayevin doğum günüdür (10.08.1845 - 06.07.1904).

Əsl adı İbrahim olmuş, anasının dili ilə (“Abayım”, “Abayjanım"…) Abay kimi sevilmiş mütəfəkkir, istər sovet illərində, istərsə müstəqillik dönəmində qazax yazılı ədəbiyyatının əsas siması olaraq tanınıb, qəbul görüb. 

Əlbəttə, qazax qardaşlarımızın ədəbiyyatı Abayla başlamır - Böyük Çölün Abayadək də  böyük söz ustadları, akınları, poetik ruhlu ruhaniləri olub və onlar söz qoşub, nəğmə çağırıb, dombra çalıb, sənət yaradıblar; lakin dünyəvi, maarifçi, universal və yazılı olması etibarı ilə Abay yaradıcılığı bir başqa yerə-göyə sahibdir. O, özündən öncəkiləri (necə deyərlər) ümumiləşdirən, universallaşdıran və özündən sonrakılara yol göstərən bir ədəbi zirvə olmuşdur. Abay qala bürcü kimi qazax ədəbiyyatının, mədəniyyətinin və incəsənətinin hər tərəfindən görünür. 

Onun əsərlərinə, çağırışlarına zaman-zaman istinad olunub və öz həyatı, yaradıcılığı da əsərlərə mövzu olub. Yalnız Muxtar Auezovun “Abay yolu” əsərini, o əsərin tirajını xatırlamaq yetərlidir ki, Abaya müraciətin miqyası, dərinliyi və üfüqü aydın görünsün… 

Müstəqil Qazaxıstanın işıqlı gəncləri Abayın “Qara söz”ünü oxuyurki xalqın ağgünlərə çıxsınının tarixcəsinə yaxından bələd olsunlar...

Abay sözü qazax qardaşlarımızın türkcəsində "ustuf, uslu, diqqətli, ehtiyatlı" anlamında işlənir. Ərazi və əhalicə dünya nəhəngi (və BMT Təhlükəsizlik Şurasının daimi üzvü olan) iki nüvə dövləti ilə (Rusiya Federasiyası və Çinlə) sınırqonşusu olan Qazaxıstan bu gün məhz Abay yolu ilə, bir başqa deyilişlə, qazax yolu - Qazaxıstan yolu ilə ustuf-ustuf, uslu-uslu irəliləyir. Bu irəliləyiş ata yurdda möhkəmlənməyi, “altın qıran”lı, Günəş şəfqətli göy bayrağı böyük ölkənin hər yerində və həmişə dalğalandırmağı ifadə edir.

*

Abay mədrəsə oxuyaraq ərəb-fars dillərinə yiyələnmişdi, bu da onun Nizami, Füzuli və b. qüdrətli söz ustalarını oxuyub, öyrənməsinə imkan yaratmışdı. O, həmçinin sonradan öyrəndiyi rus dili vasitəsi ilə qabaqcıl rus yazarlarını və Avropa klassiklərini oxumuşdu.

"Bir qazax da heç kitabxanaya gedib, kitab mı oxuyar?" deyə heyrət edilən vaxtlarda böyüyüb boya-başa çatan Abay, köçəriliklə oturaq həyatın (şəhərləşmənin) estetikasını bir arada tutmağı bacaran - öz dünyagörüşündə təcalla etdirən, o təcallanın energetikası ilə qələmə sarılan irəligörüşlü aydın olub.

Bir maarifçi kimi həm poeziya, həm də nəsrdə öz xalqının qayğılarını, yaşam çətinliklərini, toplumun qalxınmasını daim diqqətdə saxlayan Abay özü belə yazırdı:

“Ən böyük sevincimiz uşaqlardır, uşaqlar,

Bildim ki, oxumaqla olacaqlar bəxtiyar. 

Göndərdim mədrəsəyə tapsınlar orda şöhrət,

Qazansın el içində onlar biliklə hörmət”.

Bəli, Abay xəlqani şairdi.

3 poema, 200-ə yaxın şeir və 45 nəsr əsəri yadigar qalan (günümüzə yetişən) Abayın əsərləri yüzə yaxın başqa dilə çevrilib. 

Daha da çevriləcək. 

Qazaxıstanla Azərbaycanın arasından Xəzər dənizi keçir, amma aramızdan su keçməz! Biz bəngü qardaşlarıq! Heç təsadüfi deyil ki, Abay adı, irsi Azərbaycanda da əziz tutulur, doğma bilinir. Paytaxtımızda Abay küçəsi var, kitabxanalarımızda azərbaycancaya çevrilmiş Abay əsərləri var, Bakı Dövlət Universitetində Abay adına Qazax Mədəniyyət Mərkəzi var, elm ocaqlarımızda araşdırılan Abay mövzuları var… - Var da var! Qardaşlığımız var olsun!

Abayın ruhuna alqış!

Türküstan ellərinə əsənliklər dilərim!

Ötən gün böyük Qazaxıstan öz böyük oğlunun doğum gününü bayram etdi.

Qardaşımızın bayramı bayramımızdır, şeirin-sənətin, mədəniyyətin, qardaşlığın bayramıdır! 

Qutlu olsun!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(11.08.2023)