AMEA Dilçilik İnstitutunun baş direktoru, filologiya elmləri doktoru, professor Nadir Məmmədli türk dünyasının bir incisi olan Mahmud Kaşğarinin "Divanü lüğat-it-türk" əsəri barədə dəyərli bir tədqiq işi ortaya qoyub.
Mahmud Kaşğarinin bu ensiklopediyasında türksoylu xalqların dil özəllikləri, ləhcələri, milli-mədəni varlıqları toplanıb, dövrünə uyğun qrammatika və yazı qaydaları müəyyənləşdirilib.
Nadir Məmmədlinin “Mahmud Kaşğarinin "Divanü lüğat-it-türk" əsəri” adlı tədqiqat işini diqqətinizə çatdırırıq.
IV
Xalid Səid Xocayev və "Divanü lüğat-it-türk"
(İnsanlar bəzən sevdikləri işin qurbanı olurlar)
Yeni qurulan Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikası kadr azlığından 1923-cü ilin əvvəllərində Ankara Böyük Millət Məclisi Hökumətinə müraciət edərək Bakı Ali Pedaqoji İnstitutu və Azərbaycan Dövlət Universitetində türk dilindən dərs demək üçün mütəxəssislərə ehtiyac olduğunu bildirmişdi. O zaman türkiyəli alimlərin Azərbaycana dəvət olunması, onların elmi-mədəni, ədəbi-pedaqoji həyatda fəal iştirakı 1921-ci ildə Sovet Rusiyası ilə Türkiyə arasında bağlanan "Sovet - Türkiyə sazişi"nin və Zaqafqaziya Federasiyası respublikaları ilə Türkiyə arasındakı "Qars müqaviləsi"nin mədəniyyət sahəsində əlaqələrlə bağlı müqavilələr əsasında tənzimlənirdi. Azərbaycan Dövlət Universitetində milli kadrlarımız çatışmadığı üçün başqa ölkələrdən də alimlər dəvət edilirdi. Respublikada elmin və mədəniyyətin inkişafında böyük rol oynayan bu alimlər arasında Ə.S.Qubaydulin, B.V.Çobanzadə, M.F.Köprülzadə, A.N.Aşmarin, X.S.Xocayev, A.Samoyloviçin adı çəkilir. Ancaq X.S.Xocayev bu sıraya aid deyildir. 1926-cı ildə ADU-ya dəvət edilib, Şərq fakültəsində mühazirə oxuması və praktik dərslər aparan X.S.Xocayev Bakıya xeyli əvvəl gəlmişdi. "Əksinqilabi-millətçi təşkilatın işində iştirak etdiyi" və türkün ana kitabı Mahmud Kaşğarinin "Divanü lüğat-it-türk" əsərini tərcümə etdiyinə görə həbs olunan X.S.Xocayevin məhkəmədə şəxsi qovluğundakı ifadələrində qeyd edilir ki, 1893-cü ildə Daşkənddən 25 km aralı məsafədə yerləşən Qoş-Kurqan qışlağında anadan olmuşdur. Daşkənddə mədrəsə təhsili almış, tale elə gətirir ki, 1911-ci ildən sonra cəmi 1 il öz vətənində yaşamışdır. Həmin il Xocayevin həyat və fəaliyyəti köklü surətdə dəyişir: o, Türkiyəyə İstanbul Universitetində oxumağa göndərilir. 1917-ci ildə universitetin Tarix-filologiya fakultəsini bitirdikdən sonra vətənə yox, Azərbaycana gəlir - 1918-ci ildə İstanbul Universitetinin bir qrup tələbəsi ilə birlikdə Nuru Paşanın türk ordusunun tərkibində Azərbaycana göndərilir. Bunu Xalid Səidlə bağlı Azərbaycanda ilk monoqrafiyanın müəllifi, görkəmli alim, tanınmış publisist, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, sözün əsl mənasında millət cəfakeşi Azər Turan Xalid Səid Xocayevin qızı Bəhicə xanımla söhbətində də qeyd edir. Bəhicə xanım atasının adından: "...Demişdi ki, mən ona görə Nuru Paşanın əsgərlərinə qoşulub gəldim ki, gəlmək üçün başqa yolum yox idi. Universiteti qurtarsa da, Türkiyədə onun pasportu, sənədi yoxdur. Məhz o günlərdə gəlmək üçün münasib şərait yaranıb və o da türk ordusuna qoşulub gəlib...". (Azər Turan. "Xalid Səid Xocayev - Şəhid türkşünas". Bakı, "Elm və təhsil", 2009, s.50.) Xalid Səid Xocayevin AMEA arxivindən tapılmış 1934-cü ildə Dilçilik İnstitutuna işə qəbul olunarkən yazdığı ərizədən sətirlər: "Mən Üzbəkistanın Taşkənd şəhərindən olub, orta və ali təhsilimi İstanbulda ikmal etmişəm. 1918-ci ildən indiyə qədər Azərbaycanın orta və ali məktəblərində türk dili və ədəbiyyatı tədrisilə məşğul olmaqdayam. Hazırda dəxi İctimai-İqtisadi İnstitutunun Hüquq fakültəsində Türk dili (Azərbaycan dili - N.M.) və Ali Pedaqoji İnstitutda ərəbcə və farsca tədrisilə məşğulam." (Xalid Səidin DTX arxivində saxlanan cinayət işi materiallarından: №: 12493/72.) Bəhicə xanımın Aşninə göndərdiyi atasının 1935-ci ilə aid anket vərəqində qeyd edilir: "1922-ci ildən həbs olunduğum günə kimi Bakıda ali məktəbərdə dərs demişəm (v.8). Qayıtdıqdan sonra azaərbaycanlı xanımla ailə qurmuşam, bu da məni həmin şəhərə daha çox bağlayıb, qızım Bəhicə 1925-ci ildə anadan olub. Müxtəlif illərdə Azərbaycanın bir çox ali məktəbində: Azərbaycan Dövlət Universitetində, Pedaqoji Universitetdə, İndustriya Texnikumunda, Hidrotexnikumda, rabfaklarda dərs demişəm. Pedaqoji fəaliyyətə Bakının neft rayonu və fəhlə qəsəbəsi sayılan Balaxanıda başlayıb, ömrümün sonuna kimi pedaqoji fəaliyyətimi Ağamalıoğlu adına texnikumda, Bakının ali təhsil ocaqlarında, aspirantlar üçün kurslarda davam etdirmişəm". (F.D.Aşnin, V.M.Alpatov, D.M.Nasilov. Repressirovannaə törkoloqiə. Moskva, İzdatelğskaə firma "Vostoçnaə literatura" RAN, 2002, s.98.) Ərizədə daha sonra məlumat verilir: "Hal-hazırda Akademiyada müqavilə ilə lüğət üzərində işləyirəm". (Azər Turan. "Xalid Səid Xocayev- Şəhid türkşünas". Bakı, "Elm və təhsil", 2009, s.50.) Tərcümədən öncə "Divan" əsasında hətta SSRİ Elmlər Akademiyası Azərbaycan filialının tapşırığı ilə XI əsrə aid "Türk dilinin tarixi qrammatikası"nı yazdığı da məlum olur. 12 çap vərəqi həcmində əlyazma şəklində olan kitab "1937-ci ildə Xalid Səidin evindən NKVD-nin müsadirə edib götürdüyü sənədlərin arasında gedib və sonra da digər əsərləri kimi "itkin" düşüb." (Azər Turan. "Sirli" seyfin tilsimini kim qıracaq, yaxud "Divanü Lüğat-it-Türk"ün Azərbaycanda ilk tərcüməsi niyə üzə çıxarılmır? "Ədəbiyyat qəzeti" 10 sentyabr 2022)
Türkologiya tarixində bu möhtəşəm ensiklopedik əsərin ərəb dilindən latın qrafikası ilə ilk tərcüməsi məhz Xalid Səid Xocayevə məxsusdur. (O, təkcə dilçii yox, şair, peşəkar tərcüməçi idi. Təsadüfi deyildir ki, Füzulinin qəzəllərini, sonralar repressiya qurbanı olmuş Abdulla Qədrinin bir neçə romanını, Rəşad Nuri Güntəkinin "Çalı quşu" əsərini ilk dəfə Azərbaycan dilinə çevirmişdir). O zaman onun "Divan"ın başqa nəşrləri ilə tanışlığı olmayıb. Əlimizdə olan nəşrlər və tədqiqatlarla müqayisə etdikdə ərəb dilinə necə dərindən bələdliyinə, tərcümənin orijinallığına heyrətlənməmək olmur - sözlərin oxunuşunda tarixi və müqayisəli araşdırmaların nəticələrindən ustalıqla istifadə etməyi bacarıb. Məktublarının birində qeyd edir ki, 1936-cı ildə lüğətin ərəb dilindən tam tərcüməsi bitsə də, nəşri baş tutmamışdır. Xalid Səid məhz bu kitaba görə həbs edilmiş, ona pantürkist damğası vurulmuş, tələm-tələsik 13 oktyabr 1937-ci ildə 15 dəqiqəlik şahidsiz və sübutsuz məhkəmə qərarı ilə ona güllələnmə hökmü verilmişdir. 1937-ci il iyunun 5-də SSRİ EA-nın Azərbaycan filialının Tarix, Dil və Ədəbiyyat İnstitutu direktorunun əmrinə əsasən Xalid Səid Xocayev iyunun 4-də institut əməkdaşlarının siyahısından çıxarılmışdır. Bəhicə xanımın Azər Turanla müsahibəsindən: "Mən yatmışdım. Gecə saat 12 radələri (hələ bir az da gec) olardı. Qəribə səslər eşidib yuxudan oyandım. Gördüm ki, ev adamla doludur. ...Demək olar ki, səhərə qədər axtarış apardılar. Yazı stolunda çoxlu yazılar vardı. Onları da götürdülər. Kitab dolabındakı kitabların da hamısını apardılar. Mahmud Kaşğarinin "Divanü lüğat-it-türk" əsərinin tərcüməsini də, yəni o iki qovluğu da həmin gecə götürdülər." (Azər Turan. "Divanü lüğat-it-türk"ün ilk tərcüməçisi Xalid Səid Xocayevin qızı Bəhicə xanımla söhbət". "Ədəbiyyat qəzeti", 14 noyabr, 2008)
Bu fakt dəqiqdir ki, NKVD-nin apardığı "Divan"ın tərcüməsinin üzü köçürülmüş əlavə nüsxələridir, çünki lüğətin heç bir naqisliyi olmayan 3 cildinin hər biri 3 qovluqdan ibarət 9 qovluğun latın qrafikalı əlifba ilə orijinalı məhz onun işlədiyi yerdə - Dilçilik İnstitutunun arxivində qorunub saxlanılıb. Mətnlər, lüğət maddələri makinada yazılmış, müxtəlif rəngli qələm, kiril qrafikalı əlifba, əl yazısı ilə redaktə olunmuşdur. Əlyazmanı institutdan kənara çıxarmaq olmazdı. Həm də Xalid Səid məktubda qeyd etdiyi kimi, "Divanü lüğat-it türk"ün AzFAN-da olan yeganə nüsxəsidir. Elə buna görədir ki, Xalid Səidin başqa əsərləri də müsadirədən yayınıb.
Xalid Səidin əqidəsi də, məfkurəsi də türkçülük idi. İstintaqda suallara da M.Kaşğarinin "Divanü lüğat-it-türk"ünün təsiri altında cavab verib, hətta türkologiya sahəsində apardığı işləri fəxrlə sadalayıb.
İstintaq materialından.
Sual: Siz əbəs yerə verilən suala cavab verməkdən çəkinirsiniz. İstintaqa məlumdur ki, siz əksinqilabi pantürkist təşkilatın üzvüsünüz. Bunu etiraf edirsinizmi?"
Cavab: Qəti surətdə rədd edirəm.
Sonrakı istintaqlarda X.S.Xocayev artıq "peşəkar pantürkist" kimi suallara cavab verir:
Cavab: Bəli, mən etiraf edirəm ki, 1916-cı ildən həbs olunanadək pantürkist mövqeyində dayanmışdım. ...Mən tələbə-gənclər arasında pantürkist təbliğat apararaq Sovet hakimiyyətinə qarşı pantürkist kadrlar hazırlayırdım. ...Mən pantürkist təbliğatı öz əsərlərimdə əks etdirmişəm, xüsusilə Mahmud Kaşğarinin "Türk sözləri lüğəti" kitabının tərcüməsində.
...Sual: Azərbaycandan, türk ordusundan tərxis olunduqdan sonra sizin Türkiyə kəşfiyyatı ilə əlaqəniz barədə istintaqın kifayət qədər məlumatı var.
Cavab: Bəli. 1924-cü ildə mən yenidən Türkiyə kəşfiyyatı ilə əlaqə yaratdım və təxminən 1937-ci ilədək onunla əlaqə saxladım.
Sual: Türkiyə kəşfiyyatının verdiyi hansı tapşırıqları yerinə yetirirdiniz?
Cavab: Türkiyə kəşfiyyatının tapşırığı üzrə mən təşkilatımızın özəyini İngiltərəyə meyildən uzaqlaşdırmaq üçün üzvlər arasında türkofil iş aparırdım.
Verilən işgəncələrdən bəzən faktlar təhrif olunur. Məsələn, Bəkir Çobanzadənin dindirilmədə aspirant kimi qələmə verilməsi inandırıcı deyil, o, I Türkoloji Qurultay dövründə və ona yaxın olan əvvəlki zamanlarda professor olmuşdur. Xatırladaq ki, istintaq işinə dair sənədlərdə Xalid Səid Xocayev elmi ad və vəzifə ilə təqdim olunmur, həmin ərəfədə professor B.Çobanzadə Xocayevi dosent və dissertasiya müdafiə etmədən elmlər namizədi elmi dərəcəsi almağına dair məsələ qaldırmışdı. (Bax: F.D.Aşnin, V.M.Alpatov, D.M.Nasilov. Repressirovannaə törkoloqiə. Moskva, İzdatelğskaə firma "Vostoçnaə literatura" RAN, 2002, s. 100.)
Xalid Səid əksinqilabi pantürkist təşkilatın üzvü kimi Türkiyənin xeyrinə kəşfiyyat işi apardığı üçün 1937-ci il sentyabrın 13-də yeni ittihamla təqsirləndirilir. (Bax: Ziya Bünyadov. Qırmızı terror. Bakı, səh.154-155.)
Xalid Səid güllələnən gün həyat yoldaşı Sara xanım həbs edilir, islah-əmək düşərgəsinə göndərilir. 8 il əvəzinə 5 il sonra dustaq həyatından azad olunsa da, ona Bakıda yaşamaq qadağan edilir. Ərinin sağ qalmasına sidq-ürəklə inanan Sara xanım respublika prokuroruna məktubla müraciət edərək işinə yenidən baxılmasını, bəraət verilməsini və ev əşyalarının qaytarılmasını xahiş edir. Zaqafqaziya hərbi prokurorunun köməkçisi Çesnakovdan bəraətlə bağlı müsbət cavabı gəlir, bir neçə nüfuzlu, tanınmış şəxsin şahid qismində ifadəsi ilə işdə cinayət tərkibi olmadığı üçün SSRİ Ali Məhkəməsi Hərbi Kollegiyasının səyyar iclasının qərarı ləğv edilir və 16 may 1957-ci ildə ölümündən sonra Xalid Səidə bəraət verilir. Məsələn, çıxışçılardan:
1. Professor Sultanlı Əli Abdulla oğlu:
- O, (Xalid Səid - N.M.) indi də əhəmiyyətini itirməmiş olan "Türk dillərinin müqayisəli qrammatikası"nı yazmışdır. Bu kitab qohum dillərin müqayisəli qrammatika sahəsində çox qiymətli əsərdir. Onun üslubiyyata dair əsəri orta məktəb müəllimləri və ali məktəb tələbələrinin uzun müddət yeganə vəsaiti olmuşdur. Son illər Azərbaycan dilinin tarixini öyrənmək üçün ərəb mənbələrini dilimizə tərcümə edirdi. Onun bütün əsərləri göstərir ki, özünü, bütün gücünü və enerjisini Azərbaycan dilçiliyinin inkişafı işinə həsr etmişdir.
Xalid Səid təvazökar, az danışan, öz işinə həmişə vicdanla yanaşan bir adam idi.
2. Professor Feyzulla Səməd oğlu Qasımzadə:
- Xalid Səidin müəllim və tələbələr arasında böyük nüfuzu var idi. Onu tələbələr çox sevirdi. Mən onda antisovet, əksinqilabi meyil görməmişəm. Habelə, onun bu istiqamətdə təbliğat apardığının da şahidi olmamışam. Mən belə hesab edirəm ki, o namuslu, vicdanlı və təvazökar bir sovet pedaqoqu idi.
3. Professor Məmmədağa Şirəliyev:
Mən Xalid Səidi 1933-cü ildən tanıyıram. Həbs olunana qədər o mənimlə köhnə mətnlərin oxunması məşğələlərini aparmışdır. Dərsdə olduğu kimi, məsləhət saatlarında da heç vaxt antisovet hərəkətlərə yol verməmişdir, habelə millətçi ruhda olan fikirlər söyləməmişdir. Mən Xalid Səidi vicdanlı, namuslu bir sovet vətandaşı kimi tanıyırdım.
4. Professor Mikayıl Rəfilı:
Əbdülrza Salamzadə, Seyid Hüseyn Sadıqzadə, Xalid Səid Xocayev, Vəli Xuluflu, Hənəfi Zeynallı, Əli Kərimov haqqında həmişə müsbət fikirdə olmuşam. Onlar heç vaxt əksinqilabi- millətçi təşkilatın üzvü olmamışlar. (Bax: DTX arxivində saxlanan cinayət işi. №: 12493/72.)
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(22.02.2024)