Rəqsanə Babayeva,
Beyləqan rayon Mədəniyyət Mərkəzinin rejissoru, "Gənclik" xalq teatrının rəhbəri, yazıçı. “Ədəbiyyat və İncəsənət” üçün
XXI əsr insanlığın tarixi inkişafında qloballaşmanın ən intensiv mərhələsinə şahidlik etdiyi dövrdür. Əvvəllər əsasən iqtisadi və texnoloji anlayış kimi qəbul edilən qloballaşma bu gün artıq cəmiyyətlərin mədəni strukturlarına, sosial davranış modellərinə, dil siyasətinə, kimlik təsəvvürlərinə və kollektiv yaddaşına birbaşa təsir göstərən sosio-mədəni reallıq kimi çıxış edir. Qloballaşma yalnız sərhədlərin açılması deyil, eyni zamanda dəyərlərin, simvolların və həyat tərzlərinin dövriyyəyə girməsidir. Bu proses bəzən görünən, bəzən isə səssiz şəkildə cəmiyyətin daxili tarazlığını dəyişir.
Bu məqalədə qloballaşmanın sosio-mədəni mahiyyəti, onun mədəni kimliklərə təsiri, dil və dəyərlər üzərində yaratdığı transformasiya elmi əsaslarla, publisistik üslubun imkanlarından istifadə edilərək təhlil olunur.
Qloballaşmanın sosio-mədəni mahiyyəti
Sosiologiyada qloballaşma, fərqli cəmiyyətlərin bir-biri ilə artan qarşılıqlı asılılığı kimi izah olunur. Mədəniyyətşünaslıqda isə bu anlayış daha dərin məna kəsb edir: qloballaşma mədəni sərhədlərin yumşalması, simvolik məkanların üst-üstə düşməsi və vahid mədəni dövriyyənin formalaşmasıdır.
Bu gün bir şəhərin küçəsində eyni vaxtda müxtəlif mədəniyyətlərin izlərini görmək mümkündür: musiqidə, geyimdə, qidalanma vərdişlərində, gündəlik dildə işlədilən ifadələrdə. Qloballaşma cəmiyyətlərə seçim bolluğu təqdim edir, lakin bu bolluq bəzən mədəni dərinliyin azalması ilə müşayiət olunur. Sosio-mədəni reallıq kimi qloballaşma, insanı öz mədəni kökləri ilə qlobal tendensiyalar arasında balans yaratmağa məcbur edir.
Kütləvi mədəniyyət və standartlaşma problemi
Qloballaşmanın ən mübahisəli nəticələrindən biri kütləvi mədəniyyətin sürətli yayılmasıdır. Kütləvi mədəniyyət, əsasən, bazar mexanizmlərinə əsaslanan, sürətlə istehlak edilən və tez unudulan mədəni məhsullar yaradır. Film sənayesi, pop musiqi, sosial media trendləri bu prosesin əsas daşıyıcılarıdır.
Bu vəziyyət milli və lokal mədəniyyətlər üçün ikili xarakter daşıyır. Bir tərəfdən, qlobal platformalar yerli mədəniyyətlərin dünyaya çıxmasına imkan yaradır. Digər tərəfdən isə standart zövqlər formalaşdıraraq mədəni müxtəlifliyi azaldır. Nəticədə mədəniyyət istehsaldan çox istehlak obyektinə çevrilir.
Elmi baxımdan bu hal “mədəni homogenləşmə” anlayışı ilə izah olunur. Yəni fərqliliklərin tədricən oxşarlığa doğru yönəlməsi. Sosio-mədəni reallıq olaraq qloballaşma burada təkcə texnoloji üstünlük deyil, eyni zamanda simvolik üstünlük yaradır.
Kimlik böhranı və müasir insan
Qloballaşma dövründə ən çox müzakirə olunan mövzulardan biri kimlik məsələsidir. Ənənəvi cəmiyyətlərdə kimlik əsasən dil, din, tarix və coğrafiya üzərində qurulurdu. Müasir qlobal dünyada isə kimlik daha çevik, lakin eyni zamanda daha kövrək xarakter alır.
“Qlobal vətəndaş” anlayışı fərdi milli çərçivələrdən çıxmağa təşviq etsə də, bu proses bəzən mədəni köklərin zəifləməsinə səbəb olur. İnsan eyni anda bir neçə mədəni mühitin təsiri altında qalır və bu, daxili ziddiyyətlər yaradır. Sosio-mədəni reallıq kimi qloballaşma burada həm imkan, həm də risk mənbəyidir.
Sağlam mədəni inkişaf üçün əsas məsələ qloballaşmaya qapılmaq deyil, qloballa dialoq qurmaqdır. Kimlik qapalı sistem deyil; o, özünü qoruyaraq yenilənə bilən canlı strukturdur.
Dil: qloballaşmanın ən həssas sahəsi
Dil mədəniyyətin əsas daşıyıcısıdır və qloballaşma prosesində ən çox təsirə məruz qalan sahələrdən biridir. Beynəlxalq dillərin dominantlığı, xüsusilə rəqəmsal mühitdə, kiçik və regional dillərin istifadə sahəsini daraldır. Bu, təkcə ünsiyyət məsələsi deyil, düşüncə və yaddaş məsələsidir.
Dil zəiflədikcə mədəni kodlar da zəifləyir. Atalar sözləri, deyimlər, folklor elementləri gündəlik istifadədən çıxır. Sosio-mədəni reallıq kimi qloballaşma burada neytral proses deyil; o, simvolik güc balansını dəyişir.
Bu səbəbdən ana dilinin qorunması müasir dünyada nostalji deyil, strateji mədəni məsələdir. Dilini qoruyan cəmiyyət qloballaşma qarşısında passiv deyil, mövqeli olur.
Dövlət, cəmiyyət və mədəni məsuliyyət
Qloballaşma prosesində mədəniyyətin qorunması yalnız fərdin öhdəsinə buraxıla bilməz. Burada dövlət siyasəti, təhsil sistemi, media və mədəni institutlar mühüm rol oynayır. Lakin bu rol təcridetmə üzərində deyil, şüurlu inteqrasiya üzərində qurulmalıdır.
Mədəniyyətin müasir dillə ifadəsi, milli irsin yaradıcı şəkildə təqdim olunması qloballaşma şəraitində əsas üstünlüklərdən biridir. Qapalı mədəniyyətlər yox olur, lakin köksüz mədəniyyətlər də uzunömürlü olmur. Sosio-mədəni reallıq olaraq qloballaşma bu həqiqəti açıq şəkildə göstərir.
Qloballaşma və mədəni müqavimət anlayışı
Bəzən qloballaşmaya qarşı münasibət “mədəni müqavimət” termini ilə ifadə olunur. Lakin bu müqavimət radikal inkar şəklində deyil, şüurlu seçim şəklində baş verdikdə faydalıdır. Yəni hansı dəyərlərin qorunacağına, hansılarının isə dəyişə biləcəyinə cəmiyyət özü qərar verməlidir.
Elmi yanaşmada bu proses “selektiv qloballaşma” adlanır. Bu modelə görə cəmiyyət qlobal axından öz mədəni kimliyinə uyğun elementləri qəbul edir, uyğun olmayanları isə süzgəcdən keçirir.
Qloballaşma sosio-mədəni reallıq kimi müasir dünyanın qaçılmaz prosesidir. O, nə tam şəkildə təriflənməli, nə də bütövlükdə demonizə edilməlidir. Qloballaşma mədəniyyətləri zənginləşdirə də bilər, onları səthiləşdirə də. Burada həlledici amil mədəni özünüdərk səviyyəsidir.
Güclü mədəni yaddaşa, sağlam dil siyasətinə və yaradıcı yanaşmaya malik cəmiyyətlər qloballaşma qarşısında assimilyasiya olmur, əksinə, özünü dünyaya təqdim edir. Sosio-mədəni reallıq olaraq qloballaşma yalnız təhlükə deyil, doğru idarə edildikdə mədəni inkişaf üçün geniş imkanlar açan bir prosesdir.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(24.12.2025)
