Beyləqan rayon Mədəniyyət Mərkəzinin rejissoru, “Gənclik” xalq teatrının rəhbəri, yazıçı. “Ədəbiyyat və İncəsənət” üçün
Rəqəmsal dövr insan yaradıcılığının sərhədlərini yalnız genişləndirmədi, həm də yenidən müəyyənləşdirdi. Fotoqrafiyadan animasiyaya, kinematoqrafiyadan rəngkarlığa qədər hər bir sahə texnologiyanın təsiri altında yeni ifadə imkanları qazanıb. Lakin bu gün ən böyük dəyişiklik, çoxlarının “yaradıcı inqilab” adlandırdığı süni intellekt (S.İ.) dəstəkli sənət formalarının ortaya çıxmasıdır. Sİ artıq yalnız insanın işini asanlaşdıran texniki vasitə deyil; o, bədii fikrin formalaşmasında aktiv tərəfdaş və hətta bəzən müstəqil yaradıcılıq subyektidir.
Bu məqalədə rəqəmsal estetikanın hazırkı mənzərəsinə, süni intellektin sənətdə yaratdığı yeni formaların nəzəri və praktik tərəflərinə, həmçinin Azərbaycan və region incəsənət mühitində baş verən transformasiyalara nəzər yetirəcəyik.
Rəqəmsal estetikanın formalaşması
XX əsrin ortalarından etibarən kiber-mədəniyyətin və kompüter sənətinin inkişafı rəqəmsal estetikanın təməlini qoydu. İlk kompüter qrafikası təcrübələri bu gün sadə görünə bilər, lakin onlar insanın maşınla birlikdə düşünə biləcəyi ideyasını ortaya çıxardı. Rəqəmsal estetika anlayışı yalnız “kompüterlə hazırlanmış şəkil” deyil, həm də yeni bir bədii qavrayış deməkdir. Burada məkan anlayışı dəyişir, zaman xətti elastikləşir və tamaşaçının sənət əsəri ilə qarşılıqlı əlaqəsi daha aktiv xarakter alır.
Süni intellektin bu sahəyə daxil olması isə estetikanı tamamilə yeni bir mərhələyə daşıyır. Artıq rəssam yalnız fırça ilə deyil, məlumatlarla, kodlarla, alqoritmlərlə də işləyir. Bir çox tədqiqatçı süni intellekti "alət" yox, "yaradıcı ortağ" kimi qəbul etməyin vaxtının çatdığını bildirir. Bu yanaşma, rəqəmsal estetikanın mahiyyətini dərinləşdirir.
Süni intellekt və müəlliflik anlayışı
Sənət tarixində müəlliflik, yəni əsərin kimə məxsus olması, həmişə müzakirə mövzusu olub. Orta əsrlərdə anonim sənətkarlar və kollektiv ustaxanalar, renessansda fərdi imza, XX əsrdə isə konseptual incəsənətin müəllifliklə oynayan strategiyaları buna nümunədir.
Süni intellektin yaratdığı əsərlər qarşısında isə bu sual daha da çətinləşir:
Əsərin müəllifi kimdir — alqoritmi yazan mühəndis, alqoritmi yönləndirən sənətçi, yoxsa birbaşa alqoritmin özü?
Məsələn, Sİ-yə verilən göstərişlər (“prompts”) əsərin istiqamətini müəyyənləşdirir. Lakin alınan nəticə həm insanın yaradıcı müdaxiləsindən, həm də alqoritmin öz daxili məntiqindən ibarətdir. Bu mürəkkəb birlik müəllifliyi çoxqatlı edir.
Aparılan beynəlxalq müzakirələrdə hüquqi yanaşma da dəyişir: bir çox ölkələr süni intellektin “müstəqil müəllif” ola bilməyəcəyini, amma insanın yönləndirməsi olduğu halda əsərin müəllif hüququnun qorunacağını bildirir. Bu isə gələcəkdə həm sənət adamları, həm də hüquqşünaslar üçün geniş araşdırma sahəsi açır.
Alqoritmik yaradıcılıq və insan yaradıcılığı: sərhədlər haradadır?
Sənət həmişə insan hisslərinin, təcrübəsinin və düşüncəsinin ifadəsi olub. Ona görə də süni intellektin “yaradıcı olması” fikri bəzən narahatlıq doğurur. İnsan yaradıcılığı şüur, yaddaş, yaşantı və emosional rezonansın birləşməsidir. Süni intellekt isə məlumatlar arasında əlaqə qurur, nümunələrdən öyrənir, ehtimallar yaradır.
Bu fərqi nəzərə alsaq belə, sual yenə açıq qalır:
Alqoritm insan təcrübəsini yetərincə təqlid edə bilirsə, bu təqlid sənət sayıla bilərmi?
Bir çox müasir sənətşünaslar bildirir ki, sənət təkcə yaradılma prosesi deyil, həm də qəbul edilmə aktıdır. Tamaşaçı nəticəyə sənət kimi baxırsa, həmin obyekt artıq sənətin bir növüdür. Deməli, Sİ tərəfindən yaradılan əsərlər də bədii dövriyyəyə daxil ola bilər.
Lakin insan yaradıcılığı hələ də bənzərsizdir. Sİ informasiya əsasında çalışdığı üçün heç vaxt yeni təcrübə yaratmır, sadəcə mövcud nümunələri yenidən kombinasiyalaşdırır. İnsan isə öz həyatının unikallığını əsərlərinə köçürür. İnformasiyanın həcmi böyük olduqca, Sİ-nin yaradıcılığı təəccübləndirə bilər, ancaq insan fikrinin doğduğu spontanlıq və emosional dərinlik hələ ki təkrarlana bilmir.
Rəqəmsal sənətin kuratorluğu: yeni çətinliklər
Rəqəmsal əsərlərin sərgilənməsi ənənəvi muzey yanaşmasını dəyişdirir. Xüsusilə Sİ tərəfindən yaradılmış əsərlərin kuratorluğu bir neçə yeni sual doğurur:
Əsərin orijinallığı nədir?
Əgər bir alqoritm eyni anda yüzlərlə versiya yarada bilərsə, “orijinal” anlayışı necə müəyyənləşəcək?
Sərgi məkanı fiziki olmalıdır, yoxsa virtual?
Müasir platformalar virtual sərgilərin daha geniş auditoriyaya çatmasına imkan yaradır.
Əsərin müəllif etiketi necə yazılmalıdır?
“Sənətçi və Süni İntellekt əməkdaşlığı” kimi ifadələr artıq bir çox nüfuzlu sərgilərdə istifadə olunur.
Kuratorlar həm qədim estetikanı, həm də yeni texnoloji tendensiyaları əlaqələndirməli olurlar. Bu isə həm nəzəri, həm də praktiki cəhətdən yeni bacarıqlar tələb edir.
Tamaşaçı təcrübəsinin dəyişməsi
Sənət əsərinin qəbul edilməsi prosesi də köklü şəkildə dəyişib. Əvvəllər tamaşaçı əsərə sadəcə baxırdısa, indi onunla qarşılıqlı əlaqəyə girir:
İnteraktiv ekranlar,
Virtual reallıq eynəkləri,
AR (augmented reality) tətbiqləri,
Generativ musiqi və səslər,
bu təcrübəni yeni səviyyəyə daşıyır.
Tamaşaçı artıq passiv izləyici deyil; o, əsərin memarı, tamamlayıcısı, hətta bəzən yaradıcılarından biri kimi çıxış edir.
Rəqəmsal estetikada məkan və zaman da dəyişir. Tamaşaçı əsəri virtual məkanda istədiyi kimi yaxınlaşdırır, böyüdür, dəyişdirir, manipulyasiya edir. Bu interaktivlik insanın sənətlə olan münasibətini daha şəxsi və canlı edir.
Azərbaycan incəsənətində rəqəmsal transformasiya
Azərbaycan son illər rəqəmsal mədəniyyət sahəsində nəzərəçarpacaq addımlar atır. İstedadlı rəssamlar və rəqəmsal dizaynerlər, xüsusilə gənclər arasında rəqəmsal əsərlərə maraq artıb. Rəqəmsal illüstrasiya və 3D modelləşdirmə artıq bir çox incəsənət layihələrinin əsas hissəsinə çevrilir.
Süni intellekt əsaslı yaradıcılığın bizdə də özünəməxsus təzahürləri var:
Gənc rəssamların generativ qrafika üzərində eksperimentləri
Rəqəmsal musiqi və alqoritmik səs kompozisiyaları
Virtual sərgilər və onlayn bədii platformalar
Tarixi irsin rəqəmsallaşdırılması — qədim ornamentlərin, xalça naxışlarının Sİ vasitəsilə analiz və rekonstruksiyası
Bütün bunlar ölkəmizin mədəni mühitində yeni bədii dəyərlərin formalaşdığına işarədir. Müasir texnologiya ənənəvi sənət nümunələrimizə yeni nəfəs verir və onları qlobal rəqəmsal məkanda tanıdır.
Bununla yanaşı, mədəniyyət sahəsinə dair rəqəmsal təşəbbüslər dövlət və icmalar tərəfindən dəstəkləndikcə, yerli rəssam və tədqiqatçıların bu sahədə daha geniş imkanlara sahib olacağı gözlənilir.
Regional kontekst: Türk və Qafqaz mədəniyyət məkanında yeni yanaşmalar
Türkiyə, Gürcüstan və Mərkəzi Asiya ölkələri də rəqəmsal sənət sahəsində dinamik inkişaf göstərir. İstanbul, Ankara və Bakı arasında rəqəmsal incəsənət festivalları, beynəlxalq sərgilər və texnologiya yönümlü yaradıcılıq laboratoriyaları formalaşır.
Xüsusən Türkiyə rəqəmsal sənətin Yaxın Şərq və Qafqaz regionundakı mərkəzlərindən birinə çevrilməkdədir. Burada yaradılan yeni media sənəti nümunələri həm ənənəvi motivlərin innovativ təqdimatı, həm də texnologiyanın incəsənətlə sintezinin keyfiyyətli nümunələri kimi diqqət çəkir.
Regiondakı bu proseslərin Azərbaycan rəssamlarına ilham verdiyi, hətta ortaq rəqəmsal layihələrin ortaya çıxdığı müşahidə olunur. Bu əməkdaşlıq həm mədəni bağlılığın, həm də çağdaş yaradıcılıq düşüncəsinin regional miqyasda inkişaf etdiyini göstərir.
Etik və estetik suallar: Sİ sənətin gələcəyidir?
Süni intellektin sənətdə rolu artdıqca etik müzakirələr də dərinləşir:
Sİ insan sənətçilərin yerini ala bilərmi?
Rəssamın əməyi ilə alqoritmin əməyinin dəyəri necə ölçülür?
Sənət anlayışının özü dəyişirmi?
Sİ-nin yaratdığı əsərlərdə mədəni kimlik necə qorunur?
Bu sualların cavabı hələlik yekdil deyil. Ancaq bir həqiqət var: texnologiya sənəti yox etmir, əksinə, onu yeni formalarla zənginləşdirir. İnsan yaradıcılığı isə bu proseslərin mərkəzində qalmağa davam edir. Alqoritmlər insan duyğusunu təqlid edə bilər, amma onu yarada bilməz. Bu səbəbdən, gələcəyin sənəti insan və Sİ əməkdaşlığının sintezi olacaq.
Rəqəmsal estetika və süni intellektin yaratdığı yeni sənət formaları bəşəriyyətin bədii düşüncəsinə yeni istiqamət verir. Bu dəyişiklik yalnız texnologiyanın inkişafı deyil, həm də insanın yaradıcılıq haqqında anlayışının yenidən qurulmasıdır. Sİ sənəti daha əlçatan, daha interaktiv və daha çoxşaxəli edir. Lakin insan yaradıcılığı, hissi təcrübə və mədəni yaddaş yenə də bu yeni dünyanın əsas hərəkətverici qüvvəsidir.
Azərbaycan və region ölkələri isə bu transformasiyanın fəal iştirakçılarıdır. Rəqəmsal sənət həm milli ənənələrimizi qlobal məkana daşıyır, həm də yeni ifadə üsullarının yaranmasına şərait yaradır.
Sənətin gələcəyi artıq təkcə fırçanın, notların və kameranın əllərində deyil — həm də alqoritmlərin ritmindədir. Bu ritmi necə yönləndirəcəyimiz isə yaradıcılıq tarixinin növbəti mərhələsini müəyyənləşdirəcək.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(09.12.2025)
