Rəqsanə Babayeva,
Beyləqan Rayon Mədəniyyət Mərkəzinin rejissoru, “Gənclik” Xalq Teatrının rəhbəri, yazıçı. “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün
Son illərdə Azərbaycan cəmiyyətində hiss olunan bir dəyişiklik var — bu, sükutun içindən gələn bir oyanış kimidir. Gənclərin səsi artıq təkcə sosial şəbəkələrdə deyil, incəsənət meydanlarında, ədəbiyyat səhnələrində, qısametrajlı filmlərdə, alternativ teatr tamaşalarında, hətta küçə divarlarında da eşidilir. Bu səs bəzən etiraz, bəzən axtarış, bəzən də sadəcə yaşamaq istəyi kimi səslənir. Amma bir məna dəyişməz qalır: yaradıcılıq artıq gənclik üçün sadəcə hobbidən daha çoxdur — bu, kimliyini təsdiqləmək yoludur.
Yeni nəsil – yeni baxış
Əgər 1990-cı illər nəsli müstəqillik duyğusunu milli kimliklə yoğururdusa, 2020-ci illərin nəsli artıq bu kimliyi yaradıcılıq vasitəsilə ifadə etmək istəyir. Onlar üçün incəsənət bir ideologiyanın tərənnümü deyil, fərdi baxışın estetik dəyərə çevrilməsidir.
Bakı və regionlarda yaranan yeni “art space”lər, gənc rejissorların eksperimental tamaşaları, rəqəmsal illüstratorların sosial mediada gördüyümüz işləri — bunlar hamısı eyni xəttin müxtəlif qollarıdır: yaradıcılığın sərbəstliyi.
Bu sərbəstliyin kökündə təkcə istedad yox, həm də cəsarət dayanır. Çünki gənc yaradıcı üçün ən böyük sınaq istedadın çatışmazlığı deyil, onu ifadə edə biləcəyi mühitin məhdudluğudur. Buna baxmayaraq, Azərbaycan gəncliyi bu maneələri tədricən yararaq öz mədəniyyətini yenidən qurur — rəsmi strukturların yanında “alternativ mədəniyyət” adlanan yeni bir sahə yaranır.
Yaradıcı sənayelər nədir və niyə vacibdir?
Bütün dünyada “yaradıcı sənayelər” termini artıq iqtisadiyyatın ayrılmaz hissəsinə çevrilib. UNESCO-nun təyin etdiyi kimi, bu, mədəniyyət və texnologiyanın birləşdiyi sahələrdir — kino, dizayn, moda, musiqi, rəqəmsal media, oyun sənayesi, reklam, ədəbiyyat və s.
Azərbaycan da bu istiqamətdə son illərdə konkret addımlar atır. 2024-cü ilin “Yaradıcı sənayelər ili” elan olunması təsadüfi deyildi. Bu qərar, əslində, dövlətin gənclərin potensialını strateji resurs kimi görməsinin göstəricisidir.
Amma burada bir incə məsələ var: yaradıcılıq sadəcə iqtisadi kateqoriya deyil. Onun arxasında dəyərlər, estetik düşüncə, mədəni yaddaş dayanır. Əgər bu yaddaşla bağ qırılarsa, sənaye yalnız “istehsal” səviyyəsində qalar, amma mədəniyyət səviyyəsinə yüksəlməz. Bu mənada Azərbaycan modeli fərqlidir: burada gənclərin yaratdıqları işlər çox vaxt milli ruhdan doğur, amma qlobal vizual dilə çevrilir. Məsələn, “içərişəhər” motivlərini rəqəmsal rənglərlə birləşdirən rəssamlar, xalq nağıllarını müasir qrafik roman formasında təqdim edən gənclər, ya da milli musiqi elementlərini elektronik janrda ifadə edən DJ-lər – hamısı milli və müasir olanın harmoniyasını axtarır.
Mədəniyyətin sərhədsiz məkanı: Rəqəmsal platformalar
Ənənəvi mədəniyyət institutları — teatrlar, qalereyalar, ədəbiyyat dərgiləri — hələ də mədəni dəyərin əsas daşıyıcılarıdır. Amma XXI əsrdə mədəniyyət artıq təkcə bu divarların içində yaşamır. Instagram səhifəsində minlərlə izləyicisi olan bir rəssam, YouTube-da film çəkən bir gənc rejissor, Spotify-da mahnısını paylaşan bir bəstəkar artıq öz müstəqil mədəniyyət ocağını yaradır. Bu, həm də demokratikləşmədir: hər kəsin səsi eşidilə bilər. Əlbəttə, bu səs çoxluq içində itə də bilər, amma fərqli olanlar — özünə və kökünə sadiq qalanlar — yadda qalır. Məsələn, son illərdə sosial mediada yayılan “qısa sənədli filmlər” trendi Azərbaycan reallığını yeni baxışla təqdim edir. Gənc sənətçilər gündəlik həyatı — metro səhnələrini, kənd həyətini, yaşlı insanların üz ifadələrini — sənət obyektinə çevirirlər. Bu, həm sənət, həm də sosial şüurdur.
Ədəbiyyatın gənc nəfəsi
Ədəbiyyat sahəsində də oxşar dəyişiklik hiss olunur. Gənc yazarlar artıq “klassik forma”ya sadiq qalmaqdan çox, mətnin içində öz həqiqətlərini axtarırlar. Onların dili bəzən sərtdir, bəzən ironik, bəzən də poetik dərəcədə səmimi. Sosial medianın sürətli ritmi ilə böyüyən bu nəsil uzun romanlardan çox, mikrohekayələr, poetik statuslar və mətn-kollajlarla düşünür. Amma bu qısalıq ideyasızlıq deyil — əksinə, fikrin sıx formasıdır. Ədəbiyyat festivallarında, gənclər yazı müsabiqələrində və “spoken word” performanslarında gördüyümüz dinamika göstərir ki, Azərbaycan gəncliyi artıq ədəbiyyatı oxumaqla kifayətlənmir, onu səsləndirir.
Teatrda və kinoda eksperiment dövrü
Son illərdə bir çox gənc rejissorların səhnə və ekran işlərində fərqli axtarışlar görünür. “Azad səhnə” formatında çəkilmiş tamaşalar, “zero-budget” qısametrajlı filmlər, minimalist səhnə həlli ilə təqdim olunan müasir adaptasiyalar — bütün bunlar teatr və kino sənayesində yeni nəfəs yaradır. Əgər klassik teatr “tamaşaçını düşündürmək” məqsədi daşıyırdısa, bugünkü gənc teatr tamaşaçını hiss etdirmək istəyir. Onlar üçün forma məzmun qədər önəmlidir. Məsələn, səhnəyə çıxan aktyor monoloqunu tamaşaçının arasında söyləyir, səhnə ilə zal arasındakı sərhəd aradan qalxır. Bu, həm də tamaşaçıya inamın artmasıdır — gənc yaradıcı auditoriyanı passiv izləyici deyil, həmfikr kimi görür. Kino sahəsində də oxşar tendensiya var. Son illərdə bir sıra beynəlxal təşəbbüslər gənclərə öz platformalarını verir. Burada əsas məqsəd kommersiya deyil, mənalı vizual dil tapmaqdır. Və bu, milli kinonun gələcəyi üçün çox önəmlidir.
İncəsənətin sosial funksiyası
Yaradıcı sənayelərin bir başqa dəyəri onların ictimai təfəkkür formalaşdırmaq gücüdür. Cəmiyyətin emosional ritmini, duyğusal yönünü incəsənət qədər dəqiq heç nə əks etdirə bilmir. Bugünkü gənc nəsil mədəniyyət vasitəsilə təkcə özünü deyil, həm də cəmiyyətin ağrılarını ifadə edir: qadınların sənətdə rolu, ekoloji narahatlıqlar, şəhərləşmənin insan ruhuna təsiri, yaddaş və kimlik mövzuları...Bu mövzular artıq gənc yaradıcıların işlərində təkcə estetik deyil, etik məsələ kimi qaldırılır. Onlar incəsənətlə sosial məsuliyyət arasında körpü qururlar.
Gələcəyin sənət xəritəsi
Azərbaycanmədəniyyətitarixənköklü, çoxqatlı və estetikbaxımdanzənginolub. Ammahərdövr özyeniləşmə dalğasını gətirir. Bugünodalğagəncliklə gəlir. Əgərbuenerjinidoğruistiqamətə yönəltməkmümkünolsa — yənidövlətdəstəyi, təhsilsistemininadaptasiyası və mədəniinstitutlarınaçıqplatformaolması təminolunsa — Azərbaycanregionunyaradıcı sənayemərkəzlərindənbirinə çevrilə bilər. Artıqbununilkinnümunələrigörünür: İncəsənətuniversitetlərində startapdüşüncəsi, Dizaynvə rəqəmsalmediatəhsiliningüclənməsi, Gənclərinbeynəlxalqmədənilayihələrdə iştirakı, Dövlətvə özəlsektorarasındayeni əməkdaşlıqlar. Mədəniyyətheç vaxtyalnızkeçmişinmirası olmayıb. O, hərnəsildə yenidəndoğulancanlı orqanizmkimidir. Bugünoorqanizmin ürəyigəncləriniçində döyünür. Onlarhəmmirasınqoruyucusudurlar, həmdə gələcəyinyaradıcıları. Azərbaycanmədəniyyətiningələcəyiartıqdövlətinplanlarındadeyil, yaradıcılığacəsarətedənfərdlərin ürəyində yazılır. Və bu ürəyinritmidəyişməzbirhəqiqətixatırladır:
Mədəniyyətyaşamaq üçündeyil, yaşatmağın əngözəlyoludur.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(18.11.2025)
