Rəqsanə Babayeva,
Beyləqan Rayon Mədəniyyət Mərkəzinin rejissoru, “Gənclik” Xalq Teatrının rəhbəri, yazıçı. “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün
Azərbaycan coğrafiyasının hər qarışı bir kitabdır — amma o kitabların bəziləri uzun illər oxunmadan, tozlu səhifələr arasında qalıb. İndi isə bu kitablar bir-bir açılır: viran qalan məbədlər, dağılmış teatrlar, xarabalığa dönmüş muzeylər, amma eyni zamanda — bərpa olunan ruhlar.
Bu, təkcə tikililərin deyil, xatirələrin bərpası prosesidir. Çünki mədəni irs daşdan, ağacdan və torpaqdan çox, insan yaddaşının memarlığıdır.
Mədəni irs – kimliyin səssiz dili
Bir xalqın tarixi yalnız kitablarla deyil, yaşadığı məkanlarla danışır. Qədim qalalar, məscidlər, karvansaralar, teatr binaları, köhnə küçə adları — hamısı kollektiv yaddaşın cizgiləridir. Onlar bizi kim olduğumuzu xatırladır, nədən gəldiyimizi unutmamağa çağırır.
Azərbaycan üçün bu yaddaş anlayışı xüsusilə dəyərlidir. Çünki bu torpaq tarix boyu çox zərbələr görüb, amma heç vaxt xatirəsini itirməyib. Mədəniyyət bəzən müharibədən, siyasətdən, ideologiyadan daha dayanıqlı olub — o, külün içindən yenidən doğmağı bacarıb.
Azad edilmiş torpaqlarda: yenidən doğulan irs
Son illərin ən mühüm mədəni hadisəsi, şübhəsiz ki, Qarabağ və ətraf ərazilərin azad olunmasından sonra başlanan bərpa dövrüdür. Bu, yalnız fiziki tikililərin bərpası deyil, həm də mənəvi coğrafiyanın yenidən qurulmasıdır.
Şuşa bu prosesin rəmzinə çevrilib. O, təkcə “Azərbaycan mədəniyyətinin beşiyi” deyil, həm də xalqın mədəni yaddaşının yenidən dirçəliş simvoludur. Bu şəhərdə bərpa olunan hər bina, təmir olunan hər küçə, açılan hər teatr pərdəsi — itirilmiş xatirələrin canlanmasıdır.
Məsələn, Cıdır düzündə səslənən musiqi artıq sadəcə konsert deyil — bu, tarixin öz səsidir. Və bu səs uzun illər susduqdan sonra yenidən xalqın nəfəsinə qarışır.
Amma iş bununla bitmir. Füzulidən Zəngilana, Ağdamdan Cəbrayıla qədər hər bölgə öz mədəni mirasını geri istəyir. Qədim məscidlər, qəbirüstü abidələr, su dəyirmanları, ev muzeyləri, xalça məktəbləri — hamısı bərpa olunmaqla yanaşı, yenidən yaşamaq istəyir. Çünki mədəniyyət yalnız qorunanda deyil, istifadə olunanda yaşayır.
Bərpa etmək – sadəcə tikmək deyil
Bəzən düşünürük ki, bir binanı bərpa etmək onun taleyini xilas edir. Amma mədəni irsin bərpası, əslində, ruhun bərpası deməkdir. Əgər bir məbədin divarlarını bərpa edib içində dua səsləri eşitməsək, o, sadəcə daş yığınına çevrilir. Əgər teatr binası təmir olunub tamaşa oynanmazsa, orada səssizlik qalır. Yəni mədəni irs funksiyasız qalarsa, canlılığını itirir.
Ona görə də Azərbaycanın bərpa siyasətində diqqət çəkən əsas məqam yalnız fiziki yenidənqurma deyil, həm də mədəni həyatın dirçəldilməsidir.
Məsələn, Şuşada keçirilən “Xarıbülbül” festivalı, “Vaqif Poeziya Günləri” kimi tədbirlər bu yanaşmanın nəticəsidir. Bu festivallar bərpa olunmuş mədəni məkanları yenidən ruh daşıyıcısına çevirir. Çünki bir xalq üçün mədəniyyətin bərpası təkcə keçmişə qayıdış deyil, gələcəyə inamın təsdiqidir.
Yaddaşın itməsi və şəhərlərin kimlik problemi
Mədəni irsin bərpası yalnız Qarabağla məhdudlaşmır. Digər şəhərlərdə də tarixi kimliyin qorunması məsələsi önəmlidir. Müasir urbanizasiya və tikinti dalğası bəzən şəhərlərin yaddaşını silir.
Köhnə Bakı həyətləri, sovet dövrünün mədəniyyət sarayları, bir vaxtlar kino nümayişləri ilə dolu olmuş “Nizami” və “Araz” kimi məkanlar artıq təkcə fiziki məkan deyil, nəsil xatirələrinin daşıyıcısıdır.
Hər dəfə bir tarixi bina söküləndə, onunla bərabər bir xatirə də silinir. Amma bu xatirələr millətin estetik duyğusunun hissəcikləridir. Bu baxımdan, şəhərlərin inkişafı mədəniyyətin hesabına yox, onunla birlikdə getməlidir.
Mədəni irsin qorunması: dövlət və vətəndaş birliyi
Bu gün Azərbaycan dövlətinin mədəni irsin qorunması istiqamətində həyata keçirdiyi layihələr geniş miqyas alıb. Qədim məscidlərin, kilsələrin, tarixi abidələrin bərpası, milli muzeylərin yenilənməsi, UNESCO ilə əməkdaşlıq proqramları — bunlar dövlət səviyyəsində mədəni məsuliyyətin göstəricisidir.
Amma irsi qorumaq yalnız dövlətin işi deyil. Cəmiyyətin də yaddaşı o prosesin ayrılmaz hissəsidir.
Əgər insanlar tarixi binaya sadəcə “köhnə bina” kimi baxırsa, onun bərpası uzunömürlü olmaz. Hər bir vətəndaşın içində “bu mənim mədəniyyətimdir” duyğusu formalaşmalıdır.
Məsələn, gənclər üçün yaradılan “Mədəniyyət könüllüləri” proqramı bu baxımdan mühüm təşəbbüsdür. Gənclər muzeylərdə, teatr layihələrində, irs bərpası tədbirlərində iştirak etməklə öz kimliklərinin daşıyıcısına çevrilirlər.
İrsin yenilənməsi – ənənədən innovasiyaya
Bugünkü dünyada mədəni irsin qorunması artıq yalnız “keçmişi saxlamaq” anlamında deyil, həm də ona yeni forma vermək mənasında işlədilir.Texnologiya və dizayn sahəsində fəaliyyət göstərən bir çox azərbaycanlı gənc memar və rəssam tarixi motivləri müasir memarlığa, qrafik dizayna, rəqəmsal sənətə gətirir.Məsələn, qədim xalça ornamentləri yeni brendlərin loqotiplərində, miniatür sənətinin elementləri müasir animasiyada, Qarabağ memarlığı üslubu isə modern interyer layihələrində yaşayır. Bu, mədəniyyətin yenilənmə prosesidir – kökünü itirmədən gələcəyə addımlamaq.Belə layihələr təkcə estetik deyil, həm də iqtisadi əhəmiyyət daşıyır. Yaradıcı sənayelərin inkişafı mədəni irsin qorunmasını dayanıqlı iqtisadi modelə çevirir. Bu, həm incəsənətin yaşaması, həm də gənclərin bu sahəyə yönəlməsi üçün yeni imkanlar yaradır.
İtirilən xatirələrin bərpası
Bəzən bir bina bərpa olunur, amma onun içindəki insan xatirələri unudulur. Halbuki o xatirələr mədəniyyətin ən həssas qatıdır.
Köhnə teatr aktyorlarının səhnə hekayələri, muzey işçilərinin sükutla qoruduğu əşyalar, kənd ustalarının nəsildən-nəslə ötürdüyü sənət bacarıqları — bunlar da irsdir.
Əgər bu xatirələr yazıya, filme, sənədli əsərə çevrilməzsə, bərpa prosesi natamam qalır.
Bumənadamədəniyyətjurnalistikası, sənədlikino, xalq ədəbiyyatı tədqiqatları çoxmühümroloynayır. Onlarunudulansəsləriyenidəneşitdirir. Hərsəsbirxatirədir, hərxatirə isə birdəyər.
Azərbaycanbugünmədəniirsinibərpaetməklə təkcə daş tikililərideyil, milliruhundayaqlarını yenidənqurur. Unudulmuş məkanlarındirçəlməsi, itirilmiş xatirələrinyenidənxatırlanması, gəncnəsillərinbuprosesə qoşulması – bunlarbirmədəniyyətinyenidənnəfəsalması deməkdir. Çünkimədəniyyət, nə qədərköhnə olsada, unutmaqlayox, xatırlamaqlayaşar. Bəzənbirabidəninbərpası minkitabdanartıqdanışır. Bəzənbirköhnə küçəninsükutubirxalqıntarixinipıçıldayır.
Və bupıçıltı bugündahaaydıneşidilir — çünkibiznəhayət, xatirələrimizə qayıdırıq.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(14.11.2025)
