Rəqsanə Babayeva,
Beyləqan Rayon Mədəniyyət Mərkəzinin rejissoru, “Gənclik” Xalq Teatrının rəhbəri, yazıçı. “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün
Sənət — insanın iç dünyasının səsi, cəmiyyətin aynası, zamanın yaddaşıdır. Lakin hər bir azadlıq kimi, sənət azadlığı da məsuliyyət tələb edir. Azadlığın sərhədi haradadır? Bu sual təkcə incəsənətin deyil, bütöv bir millətin mənəvi portretini müəyyənləşdirir.
Sənətkar azad olmalıdır — bu, birmənalıdır. Amma azadlıq heç vaxt başıboşluq deyil. Hər bir sənət əsəri, istər rəsm, istər film, istərsə də tamaşa — insan ruhuna toxunur. Ruh isə məsuliyyət tələb edir. Çünki sənət sadəcə gözəllik deyil, həm də dəyərlərin daşıyıcısıdır.
Azadlığın mənası – kim üçün, nəyə görə?
Bəzən “sənət azadlığı” ifadəsi yanlış başa düşülür. Elə bil ki, bu azadlıq istənilən davranışa, istənilən fikrə bəraət qazandıra bilər. Amma əslində, sənət azadlığı — fikrin sərbəst ifadəsi ilə yanaşı, onun mənəvi nəticələrini dərk etmək bacarığıdır.
Əgər bir rejissor səhnədə yalnız şok effekti yaratmaq üçün müqəddəs dəyərləri lağa qoyursa, bu, azadlıq deyil – məsuliyyətsizlikdir.
Əgər bir yazıçı ictimai ağrını göstərmək əvəzinə, cəmiyyətin ağrıya alışmasını təbliğ edirsə, bu, sənət deyil – manipulyasiyadır.
Sənətkar azad ola bilər, amma o azadlığın içində xalqının ruhu, tarixi, inancı və dəyərləri var. Onları görməməzlikdən gəlmək, sənətin özünü mənasızlaşdırmaq deməkdir.
Sənət – güzgü, yoxsa istiqamətverici?
Sənət çox zaman “cəmiyyətin aynası” adlandırılır. Amma əsl sənət təkcə əks etdirmir – o, həm də istiqamət verir. Əgər sənət sadəcə reallığı təkrarlayırsa, o zaman o, həyatın kölgəsinə çevrilir. Amma sənət reallığa mənəvi işıq tutursa, deməli, o, dəyişdirici qüvvəyə malikdir.
Kino, teatr, musiqi və ədəbiyyat – cəmiyyətin mənəvi termometridir. Onların səviyyəsi xalqın ruh halını əks etdirir.
Məsələn, əgər teatrda səhnəyə qoyulan tamaşalarda yalnız qaranlıq, ümidsizlik və xaos göstərilirsə, bu, təkcə bədii forma deyil – həm də ictimai mesajdır. Çünki tamaşaçı səhnədən təsir alır, düşünür, bəzən yönəlir.
Sənətin məsuliyyəti də buradadır — insanın düşüncəsinə təsir etmək.
Bu təsir ya ümid, ya da ümidsizlik yarada bilər.
Bir rejissorun kamerası təkcə hadisəni çəkmir, həm də onun mənəvi dəyərini müəyyən edir.
Mənəvi sərhədlərin dəyərləndirilməsi
Mənəvi məsuliyyətin sərhədi heç də senzura deyil. Bu sərhəd vicdanla müəyyən olunur.
Bir millətin mənəviyyatı yüzilliklərin süzgəcindən keçib gəlir. Hər xalqın öz “qırmızı xətləri” var – müqəddəsləri, simvolları, şəhidləri, ailə anlayışı, torpaq sevgisi.
Sənət bu dəyərləri sorğulaya bilər, amma onları məhv etmək üçün deyil – anlamaq, dərinləşdirmək üçün.
Əks halda, sənət provokasiyaya çevrilir.
Provokasiya isə bir anlıq gurultu yaradar, amma ruhu boşaldar.
Əsl sənətkar bilir ki, azadlığın dəyəri onun hansı həddə qədər vicdanla istifadə edilməsindadır.
Əgər sənət cəmiyyətin köklərinə bıçaq kimi saplanırsa, bu, azadlıq deyil – etinasızlıqdır. Amma əgər o, yaraları göstərir ki, şəfa tapsın, bu, həqiqi sənətdir.
Tarixi təcrübə – sənətin rolu
Dünyanın böyük sənətkarları həmişə azadlıqla məsuliyyət arasında tarazlıq axtarıb. Dostoyevski yazırdı: “Əgər Tanrı yoxdursa, hər şeyə icazə var.”
Bu fikir əslində sənətin mənəvi sərhədlərinin fəlsəfi izahıdır.
Bizim klassiklərimiz də eyni məsələni öz dövrlərində qaldırıblar.
Mirzə Fətəli Axundzadə azad düşüncənin vacibliyini göstərdi, amma eyni zamanda, xalqın maariflənməsi uğrunda mübarizə aparırdı.
Hüseyn Cavid sənətin kosmik azadlığını qəbul etsə də, əsərlərində mənəvi məsuliyyəti ön plana çıxarırdı. Onun “İblis” əsərindəki dialoq hələ də aktualdır: azadlıq nə vaxtsa məsuliyyətsizliyə çevriləndə, insan özünü itirir.
Bu gün də eyni məsələ aktuallığını saxlayır. Qloballaşan dünyada, sosial media çağında sənət azadlığı daha geniş, amma bir o qədər də zərif tarazlıqdadır.
Müasir dövrün dilemması – azadlıq və reytinq
Sosial media, kommersiya və trendlər sənətin istiqamətini çox zaman diktə edir. “Daha çox baxış”, “daha çox bilet”, “daha çox paylaşım” – bunlar sənətin keyfiyyət meyarına çevrilməyə başlayıb.
Amma sənətin məqsədi kütləvi xoşbəxtlik yaratmaq deyil, mənəvi oyanış yaratmaqdır.
Reytinqə görə dəyərləri satmaq, sənəti səthiləşdirir. Əgər bir sənət əsəri yalnız qalmaqal üzərində qurulubsa, onun ömrü bir gün olur.
Əsl sənət isə illərlə, əsrlərlə yaşayır.
Sənətkarın azadlığı – onun səmimiyyətindədir.
Səmimi sənət, hətta ən sərt tənqidi ifadə etsə belə, xalq tərəfindən qəbul edilir. Çünki o, zərbə vurmaq üçün yox, düşünməyə çağırmaq üçün danışır.
Dövlət və sənət münasibəti
Bəzən sənətkarlar “dövlət müdaxiləsi” qorxusu ilə məsuliyyəti tamamilə üzərlərindən atmaq istəyirlər.
Halbuki sağlam münasibət – qarşılıqlı anlayış üzərində qurulmalıdır.
Dövlət mədəniyyət siyasəti yürüdərkən sənətkarı yönləndirmir, ona şərait yaradır.
Teatrların, mədəniyyət mərkəzlərinin, xalq kollektivlərinin, kino fondlarının dəstəklənməsi — sənətin azad nəfəs alması üçün infrastrukturun yaradılmasıdır.
Azadlıq təkcə “deməyə icazə” deyil, həm də “yaratmağa imkan”dır.
Əgər sənətkar öz ideyasını ifadə edə bilir, tamaşaçısına çata bilirsə, deməli, o, azaddır. Amma bu azadlıq, milli dəyərlərdən uzaq düşməməlidir. Çünki sənətkar yalnız fərdi şəxsiyyət deyil – o, xalqın təmsilçisidir.
Mənəvi məsuliyyət – sənətin içindəki səs
Hər bir sənətkarın içində görünməz bir səs var – vicdanın səsi.
Bu səs bəzən redaktorun, senzuranın, hətta ictimai fikrin səsindən də güclüdür.
Vicdanlı sənətkar bilir: bəzi sözlər deyilməməlidir, bəzi həqiqətlər isə mütləq deyilməlidir.
Sənətin dəyəri məhz bu seçimin məsuliyyətində ölçülür.
Bir aktyor səhnədə yalnız söz demir, o, tamaşaçıya inam, sevgi və düşüncə ötürür.
Bir rejissor kadrda yalnız təsvir yaratmır, o, həyat fəlsəfəsini formalaşdırır.
Bir yazıçı qələmlə yalnız hekayə yazmır, o, xalqın mənəvi kimliyini qoruyur.
Buna görə də sənətin azadlığı ilə mənəvi məsuliyyəti bir-birinə qarşı deyil, bir-birini tamamlayan anlayışlardır.
Azadlıq olmadan sənət nəfəs ala bilməz, məsuliyyətsiz azadlıq isə sənətin ruhunu öldürər.
Azadlığın ən ali forması – məsuliyyətli azadlıq
Sənətin tarixi göstərir ki, ən böyük azadlıq, əslində, vicdanın azadlığıdır.
Mənəvi məsuliyyət – azadlığın içindəki qayədir.
Sənətkar azad olanda, amma eyni zamanda xalqına, dilinə, tarixinə sadiq qalanda, sənət əbədi olur.
Bizim dövrümüzdə bu tarazlıq daha da əhəmiyyətlidir. Çünki sürətlə dəyişən dünyada dəyərlərin qorunması yalnız qanunla deyil, sənətlə mümkündür.
Sənətkar isə bu dəyərlərin səssiz mühafizəçisidir.
Ona görə də sənətin azadlığı – məsuliyyətlə ölçülməlidir.
Azadlıq bir qanaddırsa, məsuliyyət o biri qanaddır.
Hər ikisi olmasa, sənət uça bilməz.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(04.11.2025)
