Rəqsanə Babayeva,

Beyləqan Rayon Mədəniyyət Mərkəzinin rejissoru, “Gənclik” Xalq Teatrının rəhbəri, yazıçı. “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün

Zaman hər şeyi dəyişdirir. Dəyişməyən tək bir şey var – insanın öz kökünə olan ehtiyacı. Bu ehtiyac bəzən musiqinin bir sədasında, xalçanın bir naxışında, ya da qədim bir bayramın qoxusunda özünü göstərir. Mədəni yaddaş dediyimiz o görünməz qüvvə millətin ruhunu, varlığını qoruyub saxlayan ən böyük xəzinədir.

Hər xalqın mədəni yaddaşı onun kimliyidir. Amma yaddaş yalnız muzeydə qorunan bir əşya deyil, canlı orqanizmdir. O nəfəs alır, danışır, dəyişir və bizdən qayğı gözləyir. Mədəni yaddaşın qorunması – təkcə keçmişi saxlamaq deyil, gələcəyi formalaşdırmaq məsuliyyətidir.

İtirilən simvollar – ruhumuzun qırıq parçaları

Biz çox vaxt gündəlik həyatın tələskənliyində xalqımızın əsrlər boyu yaratdığı simvolları – xalçadakı quşu, kəmərdəki ulduzu, sazın səsindəki çağırışı – görmürük. Halbuki hər biri bir məna daşıyır.

Xalça naxışlarında minillik tarix yatır: “Buta” sevgini, “Sarmaşıq” həyatın davamını, “Qoçbuynuzu” igidliyi, “Səkkizguşəli ulduz” Tanrıya bağlılığı ifadə edir. Biz bu simvolları sadəcə naxış kimi görməyə başladığımız an, mənəvi körpünü itiririk. Hər naxış, hər rəng bir düşüncə sistemidir; atalarımızın kainatı anlama modelidir.

Bugünkü gənc nəsil bu kodları oxumaqda çətinlik çəkir. Çünki məktəb proqramları, informasiya axını, sosial mediada yayılan qlobal simvollar çox zaman milli düşüncənin dərin qatlarını kölgədə qoyur. Amma xalq öz köklərini unutduqca, yad təsirlər içində ruhən kiçilir.

Xalq yaddaşının daşıyıcıları

Mədəni yaddaş təkcə yazılı tarixdə deyil, həm də sözsüz ötürülən ənənələrdə yaşayır. Nənələrimizin “layla”sı, ustaların “dua”sı, kənd toylarında çalınan “yallı”lar — bunlar hamısı xalqın kodlaşdırılmış xatirələridir.

Məsələn, “Kosa-Kosa” və “Novruz” mərasimlərində oynanan hər hərəkət – torpağın oyanışına, insanın təbiətlə vəhdətinə işarədir. Biz bu mərasimləri “əyləncə” kimi görsək də, onlar dərin mədəni semantikaya malikdir.

Eləcə də “aşıq sənəti” – yalnız sazla qoşma söyləmək deyil, həm də xalqın yaddaşını diri saxlamaq missiyasıdır. Hər aşıq öz dövrünün salnaməçisidir. Əgər bu gün gənclər aşıq dastanlarını anlamırsa, bu, təkcə marağın azalması deyil, həm də yaddaşın zəifləməsidir.

Modernləşmə və unudulmaq təhlükəsi

Texnologiyanın, sosial medianın, qlobal mədəniyyətin artması ilə insanlar “universal” olmaq istəyir. Amma universallıq, bəzən “özünə yadlaşmaq” demək olur. Ən pisi odur ki, bu yadlaşma yavaş, səssiz və “müasirlik” adı ilə baş verir.

Məsələn, gənclər xalq geyimlərini yalnız “səhnə kostyumu” kimi görür, milli ornamentlərdən ilham almaq əvəzinə, Qərb markalarının simvollarını geyimlərinə yapışdırırlar. Halbuki dünya modasında etnik motivlərə dönüş tendensiyası güclənir.

Azərbaycan və türk mədəniyyətinin zəngin vizual simvolları — “buta”, “xarı bülbül”, “bədii kalliqrafiya” — həm estetik, həm fəlsəfi dəyərlər daşıyır. Biz onları gündəlik həyatımıza, dizayna, sənətə qaytarmaqla yaddaşın canlanmasına xidmət edə bilərik.

Mədəniyyət – dövlətin səssiz dayağı

Bəzən düşünürük ki, mədəniyyət yalnız “keçmiş”lə bağlıdır. Amma əslində, dövlətin ideoloji sütunlarından biri də mədəni dəyərlərdir. Güclü dövlətlər mədəni simvollarını dünyaya ixrac edir – kinoda, musiqidə, memarlıqda, brendlərdə.

Azərbaycanın son illərdə mədəni irsə, teatr və folklor sənətinə göstərdiyi diqqət təsadüfi deyil. Dövlət teatrlarının, xalq kollektivlərinin, mədəniyyət evlərinin fəaliyyətinin bərpası təkcə incəsənət deyil, milli yaddaşın bərpasıdır.

Bu istiqamətdə rayon mədəniyyət mərkəzlərində aparılan işlər – festival və teatr layihələri – regionların mənəvi dirçəlişində mühüm rol oynayır.

Simvolları yenidən oxumaq – gələcəyə baxış

İtirilmiş simvolları tapmaq təkcə arxeoloqların yox, həm də sənətkarların işidir. Rəssamlar, rejissorlar, yazıçılar, musiqiçilər öz əsərlərində milli simvolları çağdaş dildə təqdim etməlidir.

Sənət insanı keçmişlə bu gün arasında vasitəçi kimi çıxış etməyə vadar edir.

Teatr səhnəsində qədim bir motiv – məsələn, “Xızır” obrazı, yaxud “Su” elementinin təmizləyici funksiyası – yeni bədii məna ilə təqdim oluna bilər. Bu yolla mədəni yaddaş unudulmur, əksinə, müasir təfəkkürlə yenidən doğulur.

Yaddaş yalnız qorunmalı deyil, həm də yenidən oxunmalıdır. Çünki hər nəsil öz dövrünün dilində həmin yaddaşı tərcümə etməlidir. Əks halda, ən gözəl simvollar belə muzeylərin tozlu guşələrində qalır.

Yaddaşın qorunmasında teatrın rolu

Teatr — canlı sənətdir. O, hər tamaşada yenidən doğulur. Buna görə də teatr xalqın mədəni yaddaşının ən güclü qoruyucularından biridir.

Bir tamaşada qədim oyun elementlərinin, xalq musiqisinin, milli geyimin, simvolik hərəkətlərin istifadəsi – sadəcə estetika deyil, həm də yaddaşın səhnəyə qayıdışıdır.

Xalq teatrlarının fəaliyyəti bu baxımdan xüsusi əhəmiyyət daşıyır. Onlar şəhərlərin təmtəraqlı səhnələrində yox, xalqın içində, insanların gündəlik həyatına yaxın mühitdə doğulur. Bu teatrlar unudulmaqda olan simvolları yenidən dirildirlər.

Hər tamaşa bir dua kimidir – keçmişə sayğı, gələcəyə ümid. Bu mənada mədəniyyət evləri və xalq teatrları təkcə sənət ocaqları deyil, həm də xalqın mənəvi qalasıdır.

Yaddaş yaşadıqca xalq da yaşayır

Mədəni yaddaş bir xalqın kollektiv ruhudur. Onu itirən millət, sanki, ruhunu itirir. Amma o ruh hələ yaşayırsa, deməli, simvollar tam yox olmayıb – sadəcə tozlanıb, səssizcə bizi gözləyir.

Bizim vəzifəmiz onları yenidən tapmaq, anlamını dərk etmək və gələcək nəsillərə ötürməkdir.

Bir xalçanın naxışında, bir mahnının sədasında, bir tamaşanın səhnəsində – xalqın ruhu yaşayır.

Və oruhuqorumaqhərbirimizinmənəviborcudur.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(03.11.2025)