Rəqsanə Babayeva,

Beyləqan rayon mədəniyyət mərkəzinin rejissoru, "Gənclik" xalq teatrının rəhbəri, yazıçı. “Ədəbiyyat və İncəsənət” üçün

Teatr sənətinin əsasında söz dayanır — lakin bəzən elə anlar olur ki, söz artıq əngəl kimi görünür. Bədən danışmağa başlayır, ritm nəfəsə çevrilir, musiqi duyğunu dilə gətirir. Hərəkətlərin, baxışların və ritmin dili o qədər aydın olur ki, tamaşaçı bir cümlə belə eşitmədən hekayəni anlayır, hiss edir, ağlayır, gülür, düşünür. Məhz bu nöqtədə pantomim və rəqslə teatr tamaşası özünün əsl sənət dərinliyini göstərir.

Pantomim – Sözsüz Sözün Gücü

Pantomim (yunanca “mimeisthai” – təqlid etmək sözündən yaranmışdır) insan bədəninin, mimikanın və jestlərin dili ilə hekayə danışmaq sənətidir. Qədim Yunanıstandan Roma səhnələrinə, oradan da Avropa teatr məktəblərinə qədər pantomim, insan duyğusunun ən saf, ən orijinal ifadə vasitəsi kimi formalaşmışdır.

Bu sənətin mahiyyətində bir paradoks gizlidir: sözsüz danışmaq. Bu paradoks isə tamaşaçıda çoxqatlı emosional reaksiya yaradır. Hər kəs gördüyünü öz həyat təcrübəsinə görə dərk edir, yəni pantomim tamaşası həm kollektiv, həm fərdi anlamda “oxunur”.

Pantomim aktyoru səhnədə danışmadığı üçün onun bütün varlığı “danışan orqan”a çevrilir: əl, barmaq, çiyin, baxış, nəfəs, hətta səssizlik belə. Bu növ tamaşalarda söz yox, anın özü danışır. Aktyorun hərəkətləri yalnız emosional ifadə deyil, həm də ritmik kompozisiyanın bir hissəsidir.

Rəqslə teatrın kəsişməsi

Rəqs və teatr uzun illər bir-birinə paralel inkişaf etmiş, lakin XX əsrdən etibarən bu iki forma birləşərək yeni teatr estetikası yaradıb. Artıq tamaşalarda yalnız dialoqlar və mizanssenlər deyil, bədən hərəkətinin dramatik funksiyası əsas yer tutur.

Rəqs burada sadəcə bəzək elementi deyil – o, konfliktin, hissin, fikrin və daxili təlatümün ifadə vasitəsidir.

Bir aktyorun bədənində həm ritm, həm faciə, həm də səssiz qışqırıq ola bilər. Bu, klassik dramaturgiyada yazılan “pauza”ların bədənə çevrilmiş formasıdır.

Rəqslə teatr tamaşasında hərəkət, sözün yerini tuta biləcək qədər anlam yüklü olmalıdır. Məsələn, bir qadının çiyinlərinin yavaşca enməsi, bir kişinin əllərinin havada donub qalması bəzən onlarla cümlədən daha təsirli olur. Burada sənətkarın məqsədi formanı gözəlləşdirmək yox, hissi tərcümə etməkdir.

Etüd – Bədənin fikirlə dialoqu

Teatr təlimlərində “etüd” anlayışı aktyorun bədən və duyğu reaksiyalarını öyrənməsi üçün əsas mərhələ sayılır. Etüd bir cümləlik ideyanın səssiz hekayəyə çevrilməsidir.

Məsələn, müəllim tələbələrinə bir situasiya verir: “Yaxınını itirmiş bir insan tək qalır”. Heç bir söz yoxdur. Sadəcə musiqi, bədən və zaman.

Bu zaman aktyorun hər hərəkəti — bir nəfəs alma, bir addım, bir dönmə — daxili halın vizual təzahürünə çevrilir. Hər kəs eyni etüdü fərqli oynayır, çünki hərəkət – fərdi ruhun imzasıdır.

Etüd teatr təlimində düşüncə ilə fiziki impuls arasında körpü yaradır. Aktyor öyrənir ki, emosiya sadəcə üz mimikasında deyil, hərəkətin dinamikasında gizlidir. Bu, həm pantomimin, həm də rəqs teatrının bünövrəsidir.

Musiqi – görünməyən rejissor

Sözsüz səhnə formalarının ən vacib dayağı musiqidir. O, hərəkətə ruh, ritm və zaman verir. Əgər pantomim aktyoru səssizliklə “danışırsa”, musiqi o səssizliyin alt qatında emosional ssenari qurur.

Bir fortepiano akkordu səhnəni dərinləşdirə, bir skripka titrəyişi tamaşaçını ağlada bilər. Musiqi həm aktyorun ritm hissini oyadır, həm də tamaşaçının qavrayışını istiqamətləndirir.

Bu səbəbdən də səssiz teatr tamaşalarında musiqi sadəcə müşayiətçi yox, yaradıcı tərəfdaş funksiyasını daşıyır. Bəzən bir tamaşada musiqi fasilə verir, səssizlik səhnəni bürüyür və tamaşaçı öz nəfəsini eşidir. Məhz o an səhnə “yaşayır”.

 Pafossuz emosiyanın gücü

Sözsüz teatrın ən incə xətti – pafossuz təsir yaratmaqdır. Çünki bədən dili təbiidir, süni ifadəni dərhal ifşa edir. Aktyor burada oynamır – sadəcə yaşayır.

Səhnədə ağlamaq, qışqırmaq, gülmək lazım deyil. Sadəcə daxili titrəyiş lazımdır. Tamaşaçı onu hiss edir. Bu, Stanislavski sisteminin “daxili həqiqət” prinsipi ilə pantomimin “xarici səssizlik” estetikası arasında ortaq nöqtədir.

Hərəkət emosiyanın formasıdır, amma forma təmtəraqla dolu olmamalıdır. Bədən ancaq o zaman təsirli olur ki, o, sözün yükünü daşımaq üçün “hazır”dır. Bu səbəbdən pantomim aktyorunun fiziki hazırlığı qədər daxili səssizliyi də önəmlidir.

 Tamaşaçı ilə görünməz dialoq

Sözsüz tamaşalarda tamaşaçı artıq sadəcə izləyici deyil – o, mənanı özü yaradır. Hər baxış, hər hərəkət onun şüurunda fərqli assosiasiya doğurur. Bu, interaktiv sənətin ilkin formasıdır.

Məsələn, eyni səhnəyə baxan iki insan biri üçün itki, digəri üçün azadlıq görə bilər. Bu, teatrın ən saf anıdır – sənətkar və tamaşaçının ortaq düşüncə yaratdığı an.

Pantomim və rəqslə teatr bu baxımdan “şərhsiz sənət”dir. Tamaşaçıya heç nə diktə olunmur. O, duyğunu özü tamamlayır. Bəzən bir jestin bitməməsi, bir hərəkətin havada donub qalması – məhz bu natamamlıq tamaşaçının təxəyyülünü oyadır.

 Müasir teatr təcrübələri və gələcəyə baxış

Son illərdə dünya teatrında, o cümlədən Azərbaycanda, fiziki teatr istiqaməti geniş yayılmağa başlayıb. Teatr studiyalarında və tədris proqramlarında pantomim, ritm təlimləri, bədən dramaturgiyası artıq əsas fənlərə çevrilir.

Yeni nəsil rejissorlar üçün söz artıq ilkin vasitə deyil – emosional atmosferin hiss etdirilməsi əsas məqsəddir.

Bunun bariz nümunələrindən biri, beynəlxalq festivallarda nümayiş olunan səssiz, lakin musiqi və işıqla qurulmuş tamaşalardır. Onlar göstərir ki, müasir tamaşaçı artıq kəlmədən çox, duyğunu axtarır.

Azərbaycan səhnəsində də bu istiqamətə maraq artır. Xüsusən gənc rejissorların quruluşlarında bədən dramaturgiyası, işıq və səs kompozisiyası vasitəsilə hekayə qurmaq cəhdləri müşahidə olunur. Bu, həm tədris sisteminin yenilənməsi, həm də teatr estetikasının dərinləşməsi üçün vacib mərhələdir.

Səssiz sözün tərbiyə gücü

Pantomim, rəqslə teatr və musiqi ilə səhnə ifadəsi yalnız estetik forma deyil, həm də aktyorun özünü dərk etmə məktəbidir.

Sözsüz danışmaq bacarığı – insanın daxili aləminə enmək cəsarətidir. Bu formalar aktyoru təkcə sənətkar kimi deyil, hiss edən, müşahidə edən, dinləyən bir varlıq kimi yetişdirir.

Tamaşaçı üçün isə bu növ tamaşalar, bədii zövqü və səssiz düşünmə qabiliyyətini tərbiyə edir.

Bəzən bir baxış, bir musiqi titrəyişi, bir hərəkət bütöv bir fəlsəfə daşıya bilər. Teatrın dərinliyi məhz bu sadəlikdə gizlidir. Çünki səssizlik – sənətin ən səmimi dilidir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(27.10.2025)